Sankashti Chaturthi Mahatmya संकष्टी चतुर्थी महात्म्य

श्रीगणेशायनमः ॥ जयजयाजी पंचवदना । दावी तव सुताच्या आनना ॥ पाहतांच पुरती मनकामना । भवबंधना तोडीतसे ॥१॥

अंगीं चर्चित सिंदुर । जो कां कॄपेचा सागर । भक्तजनांचे माहेर । जो कां साचार दीनबंधू ॥२॥

मूषकवाहनीं बैसून । हस्तीं त्रिशूळादि धारण । करीत विघ्नांचें छेदन । चरणीं वंदन तयाच्या ॥३॥

जो कां सद्‍गुरु चैतन्यघन । देउनी ज्ञानाचें दर्पण । प्रकाशविलें आत्मज्ञान । केलें समाधान जीवींचें ॥४॥

तयांचे कां न धरावें चरण । कैसी न यावी आठवण । जगन्नाथ भरला परिपूर्ण । हरिलें भान जगताचें ॥५॥

तया चरणीं माझें मस्तक । जो कां त्रैलोक्याचा नायक । जेथें तो एक मी एक । पूज्यपूजक भाव असे ॥६॥

जो यादवकुळीं जन्मोनी स्पष्ट । गोकुळवासी जनांचे कष्ट । हरोनी केलें संतुष्ट । संहारिले दुष्ट कंसादी ॥७॥

जेणें केलें कालियामर्दन । शुद्ध केलें यमुना जीवन । तया कृष्ण चरणी माझें नमन । लागलें ध्यान मनोभावें ॥८॥

तया कृष्णाचें करितां स्मरण । काळ जाय मनीं दडपोन । क्षमा दया शांति येवोन । पावती समाधान ते ठायीं ॥९॥

जैसा उदकावरी तरंग । पाहतां पाहतां पावे भंग । तैसा विन्घांचा प्रसंग । निर्घिन्घ सांग करितसे ॥१०॥

जैसी सागराची लहरी । येत जात एक सरी । तैसीं संकटें नानापरी । येतां निवारी गजवदन ॥११॥

तया गणपतीचें व्रत देख । आधीं तिथिनिर्णय ऐक । जो कां होय सुखदायक । चालती सकळिक जयारीतीं ॥१२॥

श्रावण कृष्णामाझारीं । तृतीयायुक्त चतुर्थी अवधारीं । चंद्रव्यापिनी असेल जरी । तरी व्रतातें करावें ॥१३॥

दोन्ही दिवस चंद्र व्यापिनी तिथी असोनी पूर्व दिनी करिती । मातृविद्धा तयास म्हणती । आहे शास्त्रमत ऐसेची ॥१४॥

दुसर्‍या दिनीं पंचमीयुक्त । चंद्र व्यापिनी चतुर्थी होता । तरी ते न करावी निश्र्चित । ऐसें शास्त्रांत सांगितलें ॥१५॥

तया दिनी काय करावें । पुढें सांगती स्कंद भावे । ते श्रोतेंजनीं ऐकावें । व्रत आचरावें तयापरी ॥१६॥

ऋषी अवघे मिळोन । प्रश्न करिती स्कंदालागुन । दरिद्र शोक कष्ट नाशन । वैरीजन छळिताती ॥१७॥

विद्या कांही नसे जयासीं । पुत्र न होय स्त्रियांसीं । ऐशा दुःखें पीडा जनांसीं । दूर कैशी होय सांगा ॥१८॥

ऐसा ऋषिंचा ऐकोनि प्रश्न । स्कंद पावला समाधान । जनकल्याण व्हावया लागून । तयासी वचन बोलतसे ॥१९॥

सुखप्राप्ति व्हावी सकळिकां । ऐसा उपाय सांगतो ऐका । संकष्टी व्रतें गणनायका । भजतां होय निर्विघ्न ॥२०॥

यथाविधि तया व्रतासी । आचारिता भक्ति भावेंसी । सकळ मनोरथ निश्र्चयेंसी । पूर्ण होतील तत्कालिक ॥२१॥

हें व्रत पूर्वीं श्रीकृष्ण सांगत । संकटापासोनी व्हावया मुक्त । गांजिले जे कां पंडुसुत । तया अद्‍भुत निवेदिलें ॥२२॥

पांडवांसी द्यूतीं जिंकुनी । कौरवें धाडिलें काननीं । तें दुःख न साहे म्हणोनी । सांगे कानीं धर्माच्या ॥२३॥

धर्म, भीमा, अर्जुन नकुळ । सहदेव, द्रौपदी मिळोनी सकळ । व्रत चालविलें अचळ । जेणें तळमळ दूर होय ॥२४॥

द्वादश वर्षें अरण्यवास । पुढें एक वर्ष अज्ञातवास । तेथील हरावें संकटांस । पुन्हा विपिनास न यावें ॥२५॥

हा हेतु धरोनी मनीं । करिते झाले व्रतालागुनी । श्रावण वद्य चतुर्थी दिनीं । आंरभ करोनी चालविलें ॥२६॥

तया व्रते करोनी जाण । त्रयोदशअब्द पूर्ण नसोनी । पुनरपी अरण्य सेवन । गजाननें जाण दूर केलें ॥२७॥

ऐसा व्रताचा महिमा जाण । कृष्णें सांगितला कोठून । तें करावें निवेदन । करविणें श्रवण आम्हा आधी ॥२८॥

मग ऋषींचा प्रश्र्न ऐकोन । स्कंद सांगती तयालागुन । पार्वतीस हेरंब आपण । काय कारण सांगतसे ॥२९॥

कृतयुगीं हिमनगबाळा । टाकोनि निघाला शिवभोळा । वियोगजन्य दुःख ज्वाळा । जाळील कळिकाळा वाटतसे ॥३०॥

पार्वती झाली उदास । सोडील सर्व विलास । दृढ धरिलें वैराग्यास । लिहिलें प्राक्तन काय हें ॥३१॥

पतीनें कां केला कोप । काय अन्य जन्मींचें पाप । उभें राहिलें आपेंआप । मज मायबाप कोण तारी ॥३२॥

काय मी चुकल्यें पतिव्रताधर्म । किंवा काही काढिलें वर्म । किंवा चुकल्यें स्वधर्म । अवघा अधर्म चालविला ॥३३॥

वचनाचा केला अनादर । ब्राह्मणा छळिलें निर्धार । घडला होता अनाचार । म्हणोन मजवर कोप केला ॥३४॥

काय भक्तांलागीं छळिलें । काय पूजेंते विध्वंसिलें । काय गंगेतें निंदिलें । नंदिसी ताडिलें दंडानें ॥३५॥

मुखानें नये रामनाम । अंगीं धडाडला काम । ईश्वरीं नाहीं ठेविलें प्रेम । म्हणोनी सुखधाम हरपलें ॥३६॥

नाहीं केली देव पूजा । उच्छेदिलें देवद्विजां । तेणें मनोभंग झाला माझा । म्हणोनी दुःख पावल्यें ॥३७॥

काय विधुची केली निंदा । पन्नगासीं भोगविली आपदा । चिताभस्म लेपन अंगी सदा । हंसल्ये कदा तयासीं ॥३८॥

स्मशानीं असे सदा वास । गुंडाळिलें व्याघ्रांबरास । जाळुनि टाकिलें मदनास । धरिलें वैराग्यास म्हणवुनी ॥३९॥

श्वशुरगृहासीं वास केला । तेव्हा मायबाप बोलिला । म्हणोनी चित्तीं क्रोध आला । जाऊनि लपला कपाटीं ॥४०॥

ऐसे वदोनि वारंवार । नेत्रीं वाहे दुःखनीर । अंतरामाजी न टिके धीर । न सुचे व्यवहार करावया ॥४१॥

आतां सेवावें अरण्य । किंवा करावें देहपतन । किंवा तपालागीं जाऊन । घालूनि आसन बसावें ॥४२॥

पवन आणि चंदन । झोंबे अंगीं अग्निसमान । विधु तापवी देहालागुन । चंड किरण माध्यान्हीचा ॥४३॥

वाटे मजला वैरी वसंत । सुमन सुवास उग्र भासत । कोकिळास्वर कर्णी झोंबत । कर्कश काकवत दुःख देती ॥४४॥

अग्नीमाजी होमावा काय । कोठें पाहूं पतिराय । काय घडला न कळे अन्याय । काय उपाय करावा ॥४५॥

धरणीवरी अंग टाकी । कोण युक्ती सांगेल सखी । कैशी धुंडूं चतुर्दशलोकीं । हंसती न कीं मजलागीं ॥४६॥

ऐसी वियोगदु:खें करून । पोळली अंतःकरणी जाण । वैराग्यसंपन्न तपालागून । गेली कानन सेवावया ॥४७॥

वल्कलें करूनि धारण । माथां जटा गुंडाळून । कुंकुम मळवट भरून । घालून आसनी बैसली ॥४८॥

कांहीं दिवस वायु भक्षण । कांहीं दिवस फळें सेवन । कांहीं दिवस पर्णे जाण । सेवन दुर्वांचें ॥४९॥

कांहीं दिवस जलपान । कांहीं दिवस कंदमूळ भक्षण । कांहीं दिवस निराहार राहून कांहीं सेवन करीना ॥५०॥

कांहीं काळ ऊर्ध्व बाहू करून । कांहीं दिवस पंचाग्निसाधन । कांहीं दिवस उभे राहून । नाहीं शयन बहुकाल ॥५१॥

ब्रह्मांडीं प्राण नेऊन । केलें हटयोगाचें साधन । आकर्षण करूनि मन । इंद्रिय दमन बहुकाळ ॥५२॥

राजयोग साधनीं । निमग्न राहे निशिदीनीं । रामनाममंत्रें करोनी । काल वनीं काढिला ॥५३॥

अष्टांगयोगाच्या साधनीं । देह झिजविला तपें करूनी । परी प्राणेश्चरालागूनी । दया मनीं नयेचि ॥५४॥

जो भक्तीचा भुकेला । भावें करोनी बांधला गेला । तो हिमनगजेलागीं दुरावला । म्हणोनी झाला खेद चित्तीं ॥५५॥

आतां काय करावा उपाय । कैसा भेटेल पतिराय । चिंता करोनि झिजली काय । झाली तन्मय वृति ती ॥५६॥

तपें करूनि देह तापला । तीन्ही लोकीं कंप सुटला । इंद्र मनामाजीं दचकला । काय वर्तला अनर्थ ॥५७॥

ऐसें तीव्र तप स्त्रीनें केलें । नाहीं कोठें आयकिलें । शंकरें दर्शन नाहीं दिलें । तरी खचिलें घाटे ब्रह्मांड ॥५८॥

तों पाहिला नारदमुनी । पुसती झाली तयालागुनी । पूजन केले स्वस्थमनीं । लागली चरणी तयाच्या॥५९॥

इतुकियामाजी देवऋषी । पुसता झाला पार्वतीसीं । तुझी दशा कां गे ऐसी । आलीस वनीं काय काजें ॥६०॥

शरीर झालें जर्जर सेविलें कानन कां कठोर । पंचवदनाचा पडिला विचार । सांगे उत्तर लवलाहीं ॥६१॥

मग बोले शैलबाला । मी कांहीं अपराध न केला । परी पतीचा वियोग झाला । उपाय मजला सांगे आतां ॥६२॥

दरिद्यासी लाभतां चिंतामणी । मग हर्ष न माय गगनीं । तैसें झालें माझे मनीं । तुज नयनी देखतांची ॥६३॥

बहुकाल सेविलें कानन । तप केलें अनुदिन । परी मजला स्वामी अजून । भेटूनि नयन निववीना ॥६४॥

आतां यत्‍न काय करूं । मज सांगा जी निर्धारूं ॥ कोण्या कर्में परात्परू । होईल साचारू प्राप्त मज ॥६५॥

ऐसें बोलतां जगज्जननी । सुचला विचार एक मनीं । म्हणे गणपतीच्या व्रते करूनी । पावेल सदनी शंकर ॥६६॥

ऐसे बोलतां देघर्षी । जगन्माता म्हणे सांग मजसीं । तो बोले मुनीं तियेसीं । गजाननासी पूजावें ॥६७॥

मग करुनी गणपती स्तवन । आणिलें मनामाजीं ध्यान । चतुर्भुज रक्तवर्ण । केलें चिंतन तयाचें ॥६८॥

विशाल दोंदाची शोभा । स्मरतां संकटासरसा उभा । मांड्या कर्दळीचा गाभा । नयन शोभा पद्मापरी ॥६९॥

माथां शेंदुर शोभत । रत्‍नजडित मुगुट झळकत । पायीं घागरिया घाजत । येत नाचत झडकरी ॥७०॥

मग देउनीं आलिंगन । संतोषविलें तयाचें मन । कां माते सेविले कानन । संकट कवण पडियेलें ॥७१॥

म्हणे मातें काय काजा । कवणें गांजिला देह तुझा । कां केलासी धावा माझा । सांगे हितगुजा मजपाशीं ॥७२॥

ऐसें ऐकोनी वचनातें । सांगे पार्वती तयातें । पतीनें त्यागिलें मातें । सेविलें विपिनातें तयालागीं ॥७३॥

बहुत केलें तपाचरण । न सरे माझें पाप अजुन । वियोग दुःखे सरुन । सुख संपादन न होय ॥७४॥

भेटी न होय माझी । म्हणोनी आस केली तुझी । आतां प्राणपती होय राजी । ऐसें आजी व्रत सांगे ॥७५॥

"माझें व्रत संपादन । करितां संकट जाय निरसुन । पूर्वी सांगितलें तिथिप्रमाण । मास पक्षजाण सत्य तोचि ॥७६॥

तया दिनी व्रतारंभ । करितां भेटेल तुज सांब । पूजाविधान हेरंब । करीं अंबे संतोषें ॥७७॥

प्रात:काळी दंतधावन । मग करुनि माझे स्मरण । संकल्पें मातें प्रार्थून । व्रतस्थ जाण असावें ॥७८॥

आजी चंद्रोदयपर्यंत । मी राहोनि उपोषित । पूजन करीन एकचित्त । भोजनी रत होईन पुढें ॥७९॥

ऐसी प्रार्थना करुन । आंगासीं काळे तीळ लावून । स्नान नित्यनेमें सारून । उपोषित राहे जाण मग ॥८०॥

मोदक करावे एकविंशती । पांच अर्पावे देवाप्रती । पांचांचे वायन ब्राह्मणाहातीं । सेवीं निश्र्चिती शेष आपण ॥८१॥

धातु, पाषाण, मृत्तिका जाण । तयाची प्रतिमा करून । गणपती नामें तयाचें स्थापन । करील पावन सकळातें ॥८२॥

मग करावें आवाहन । मनी आणोनि करावें ध्यान । षोडशोपचारें पूजन । सांग संपादन करावें॥८३॥

अथर्वशीर्षाचे पाठ । एकविंशति करावे नीट । अक्षर वटिका म्हणोनि स्पष्ट । करावा संतुष्ट गजानन॥८४॥

वस्त्र उपवस्त्रादि सकळ । चंदन, सिंदूर परिमळ । रुई-मांदार पुष्पें सकळ । दुर्वा कोमळ अर्पाव्या ॥८५॥

मज दुर्वाची अतिप्रीती । सहस्त्रनामें अर्पावे एकचित्तीं । जयाची असेल शुद्धमती ॥ तोचि भक्ती करी ऐशी ॥८६॥

धूप-दीप-नैवेद्य जाण । मोदकादि करूनि पक्कान्न । समर्पूनि, उत्तरापोशन । करूनि, अर्पावा तांबूल ॥८७॥

मग ठेवी दक्षिणा फळ । प्रदक्षिणा मंत्रपुष्प सकळ । चरणीं ठेवीं शिरकमळ । भावें केवळ प्रार्थावे ॥८८॥

चंद्रोदय झालियावरी । मग विधूची पूजा करी । अर्ध्य देउनी त्रिवारी । प्रार्थना करी विधूची ॥८९॥

मग पंचमोदक वायन । द्यावें ब्राह्मणालागून । दक्षिणा तांबूल समर्पून । करावें वंदन द्विजातें ॥९०॥

करूनि ब्राह्मण संतर्पण । पात्री बैसावें आपण " । ऐसें सांगोनि विधान । गेला गजानन स्वस्थाना ॥९१॥

विनायकें सांगितलें मातेसी । कृष्णें विदित केलें पांडवांसी । स्कंदें सांगितलें ऋषीश्र्वरांसी । पावती कल्याणासी सकळिक ॥९२॥

पार्वतीनें केलें व्रतासीं । मनी धरोनी निश्र्चयासी । करितां पावली पतीसीं । स्कंदे ऋषीसीं सांगतसें ॥९३॥

पाहतां नयनीं पंचवदन । चरणी लागली जाऊन । शिवें गिरिजा उचलोन । वामांकीं बैसवून तोषविली ॥९४॥

ऐसें व्रताचें महिमान । जाणती पंडुनंदन । स्वयें हिमनगजा आपण । पावली समाधान पतिसंगें ॥९५॥

हें व्रत जे कोणी करिती । दरिद्र, शोक तयांचें जातीं । केलें कष्ट फळ देती । वैरी सोडिती वैरभाव ॥९६॥

विद्या प्राप्त होईल जाणा । पूर्ण होईल मनकामना । निपुत्रिक पावेल संताना । पीडितजना सुख होय ॥९७॥

धन धान्यवृद्धी अमूप । हरपोनी जाईल पापताप । करितां नाममंत्राचा जप । आपेंआप मोक्ष लाघेल ॥९८॥

जयाचा शास्त्रावरी विश्‍वास । तोचि होईल निर्दोष । शांती दयेनें भरेल मानस । क्षमा हृदयास उपजेल ॥९९॥

असो आतां हा पाल्हाळ । अंगी असावें भक्तीबळ । कृपा करील गिरिजाबाळ । श्रोतीं सकळ ऐकावें ॥१००॥

॥ श्रीसकलविघ्नहरणगजाननार्पणमस्तु ॥