श्रीसद्‍गुरुलीलामृत अध्याय पाचवा

॥ श्रीसद्‍गुरुलीलामृत ॥

अध्याय पाचवा

समास पहिला

तपें तोषला सद्‌गुरु ज्ञानियांचा । वदे वाढवीं पंथ या राघवाचा ॥

कलीमाजिं मंदावली धर्मभक्ती । नमस्कार त्या ब्रह्मचैतन्यमूर्ति ॥ ५ ॥

जयजय सद्‍गुरु परंपरा । वंदन करूं जोडोनि करां ।

मुमुक्षुजनां आसता । उपकार किती वानावे ॥ १ ॥

भूमिस्थित गुप्त ठेवा । वरी बैसोन नसे ठावा ।

आयता काठोनि हातीं द्यावा । ऐसें केलें ॥ २ ॥

अज्ञान भरलें शीत । अंग थरथरां कांपत ।

कटकटा वाजती दंत । मायामोहें ॥ ३ ॥

ज्ञानाग्निस्फुल्लिंग चेतविले । प्रगट करोनि दाविलें ।

शीत वारोनि सुखी केलें । बहुतांसी ॥ ४ ॥

पूर्वप्राप्त निधान । जवळी असोनि चुकलें जाण ।

आड पाडिले झांकण । सगुणत्वाचें ॥ ५ ॥

सगुणींच दाविलें निर्गुण । भ्रमाचें फेकोनि झांकण ।

सक्षात्कारें समाधान । दिधलें तुम्हीं ॥ ६ ॥

दया उपजोनि पोटीं । ईश्वरें मानवहितासाठीं ।

दिधली जी निधानपेटी । तुमचे हातीं ॥ ७ ॥

जतन करोनि ठेविली । प्राणापरिस सांभाळिली ।

बहुतांचे उपेगा आली । भवदारिद्र्य हरावया ॥ ८ ॥

जें शिवें आदरिलें । जहर विष शमविलें ।

नित्य समाधान लाभलें । चिंतनें जयाच्या ॥ ९ ॥

कितीएक जीवन्मुक्त झाले । देहीं असोनि विदेही बनले ।

कोणी राम होवोनि गेले । सायुज्यासी ॥ १० ॥

भक्तपणें विभक्त कोणी । राहिले सुखें सुखावोनि ।

कोणी नामरूप विसरोनि । चैतन्यचि जाहले ॥ ११ ॥

कित्येक ते विरक्त । जगीं वर्तती पिशाचवत् ।

कदापि न लागों देती अंत । कोणासही ॥ १२ ॥

कोणी झाले ब्रह्मवेत्ते । देव वंदिती जयांते ।

अभिमानरहित क्रोधापरते । दयाशांतेचे पुतळे ॥ १३ ॥

कोणी झाले सत्ताधारी । दुर्जन पळविले दुरी ।

सज्जनांचे साह्यकारी । होवोनि गेले ॥ १४ ॥

कोणी रामभक्तीची गुढी । उभारिली दोहीं थडी ।

इहपर स्वानंदगोडी । चाखिली सहज ॥ १५ ॥

कोणी लिहिलें अध्यात्म । गुह्यातीत गुह्य परम ।

तरोनि गेले बहु दुर्गम । भवसिंधु श्रवणमननें ॥ १६ ॥

कोणी ब्रह्मानंदीं निमग्न झाले । ब्रह्मचर्य आदरें पाळिले ।

षडूर्मींचे हवन केले । शांतिकुंडी> ॥ १७ ॥

ऐसे तरले कितीएक । तरती, तरतील अनेक ।

जें चिंतनीय वासनाच्छेदक । परमसार ॥ १८ ॥

तेंचि दिधलें दीनाहातीं । जेणें घडे अनन्यभक्ती ।

तन्मयता चित्तशांती । प्राप्त होय ॥ १९ ॥

कैसें करणीचें लाघव । मावळविती समूळ माव ।

मीपणासी नुरे ठाव । द्विअतभाव हरोनी ॥ २० ॥

जेथें वेद मंदावे । शास्तांचे विचार थकले ।

उपनिषदें घुसळोनि पाहिलें । तरी वेगळें दिसेना ॥ २१ ॥

ऐसा तो स्वानंदघन । सच्छिष्या दिधला जाण ।

पतित केले पावन । दयादृष्टी ॥ २२ ॥

तयासी करोनि वंदन । पंचमाध्याचें विवरण ।

जें असे अत्यंत गहन । तें बोलूं गुरुकृपें ॥ २३ ॥

चतुर्थाध्यायाचे अंती । गुरुसेवा केली जी ती ।

परिसतां वाढे गुरुभक्ती । भाविकांची ॥ २४ ॥

पंचमी सहजानंद । गुरुशिष्या ऐक्यपद ।

जगदुद्धाराचा अनुवाद । पडेल श्रवणी ॥ २५ ॥

असो चालली अखंड सेवा । सत्संगतीचा सेविती मेवा ।

विषयोर्मींचा सुटला गोवा । सहजसमाधि बाणली ॥ २६ ॥

पाहुनियां साधनस्थिति । सद्‍गुरु संतुष्ट होती ।

मग जीवींचे गुह्य कथिती । ज्ञानदृष्टि चेवोनि ॥ २७ ॥

मतकींची ऊ काढोनि । हातीं दिधली तयांनी ।

श्रीरामा वसिष्ठांनीं । दिधले तेंचि तुज देतो ॥ २८ ॥

पुरपि काढोनि एक । हातीं देती देख ।

सांदिपनें यदुनायक । बोधिलें तेंचि घेईं बा ॥ २९ ॥

विकल्प विचार न करितां गुरुप्रसाद वंदिला माथां ।

संतुष्ट झाला गुरुदाता । अनन्यभाव पाहोनी ॥ ३० ॥

विवेकयुक्त वैराग्य । साधन साधी अव्यंग ।

ऐसा सच्छिष्य सभाग्य । मिळतां गुरु संतोषे ॥ ३१ ॥

जो आळसा न देईं अंग । गुरुवचनीं श्रद्धा चांग ।

गुरुकृपा व्हावया मग । उशीर नाहीं ॥ ३२ ॥

गुरुवचनीं विकल्प धरी । तो शिष्य नव्हे, आपुला वैरी ।

क्षीर टाकोनि करी । मदिरापान जैसा ॥ ३३ ॥

गुरूचें जाणे अंतर । ऐसा दुर्लभ नर ।

जो पावे पैलपार । ऐसा विरळा ॥ ३४ ॥

बहुतेकीं गुरु केले । म्हणती गुरुमुख पाहिजे झालें ।

ऐसें वेदशास्त बोलिलें । ठायीं ठायीं ॥ ३५ ॥

जन्मा आलियाचें सार्थक , एकदां करावें गुरुमुख ।

लौकिक व्यवहार मानिती देख । तेही गुरुभक्त म्हणविती ॥ ३६ ॥

कोणी म्हणती गुरु करावा । म्हणजे प्रपंच चाले बरवा ।

संकटकालीं आठवावा । म्हणजें बरें ॥ ३७ ॥

कित्येक गुरु केला । अनन्य शरण नाहीं गेला ।

सेवा अक्रितां लाजला । तोही शिष्य म्हणवीतसे ॥ ३८ ॥

कित्येक गुरूसी वंचिती । प्रसंगें सेवा न करिती ।

प्राणासवें रक्षिती । आपुलें धन ॥ ३९ ॥

कोणी म्हणती हा गोसावी । कारणिक संगति करावी ।

नाहीं तरी कुळाची थोरवी । जाईल आमुची ॥ ४० ॥

कोणी म्हणती हा भाग्यवंत । याचे संगें राहतां नित्य ।

मिष्टान्नें सेवितां तृप्त । होऊं आम्ही ॥ ४१ ॥

कित्येक म्हणवाया संत । गुरु करिती त्वरित ।

झालों आतां पुनीत । पूर्ण ज्ञानी ॥ ४२ ॥

गुरुभक्तीचे नांवाखाली । कित्येकीं दुष्कर्में झांकिली ।

अद्वैताची बोलती बोली । म्हणती आम्ही परमहंस ॥ ४३ ॥

स्वानुमतें मुक्त झाले । आणि संदेहचक्रीं भ्रमले ।

भ्रष्टाकारें कुडे झाले । कितीएक ॥ ४४ ॥

निर्हेतुक गुरुभक्ति । निर्विकल्प ज्यांचि वृत्ति ।

आवडी सतीसी पती । जेवीं तैसी ॥ ४५ ॥

सर्वस्व अर्पिले गुरूसी । तोचि अधिकारी मोक्षासी ।

लाजवी महासिद्धीसी । सिद्धपुरुष ॥ ४६ ॥

गुरुचें करितां गुणश्रवण । सर्वेंद्रियांचे करी कान ।

जैसा चातक घे झेलोन । मेघोदक ॥ ४७ ॥

काळवेळ जाणवेना । श्रवणीं आवडी लागली मना ।

अखंड चालवी भजना । गुरुगुणासी ॥ ४८ ॥

तैसे गुण वर्णितां । न पुरे शब्दव्युत्पन्नता ।

वाक्इंद्रिय श्रमता । नेत्रेंद्रिय पाझरे ॥ ४९ ॥

गुरूचें घेतां नाम । अंतरीं पावे विश्राम ।

म्हणे धन्य कुळ धन्य जन्म । ऐसें पद पावलों ॥ ५० ॥

देहाचें करोनि पोतेरें । सारवी स्वामीचीं मंदिरें ।

इंद्रियें उपकरणीं सुंदरे । पीक धरी हस्तकीं ॥ ५१ ॥

गुरुवांचोनि नसे काज । न धरी लोकलाज ।

अधिक सेवा मागें व्याज । सद्‍गुरुपासी ॥ ५२ ॥

गुरु जेथोनि चालले । तया धुळीसही वंदिलें ।

धन्य इचें भाग्य उदेले । चरण वाहिले मस्तकी ॥ ५३ ॥

सकलां गुरुरूप पाहे । आणि नम्र होत आहे ।

जैसा धनलोभी चिंतित राहे । धनागार ॥ ५४ ॥

गुरुसेवीसी तत्पर । आळस ओळखी सांडिली दूर ।

क्षुत्पिपासेचा विसर । चरणीं देह अर्पिला ॥ ५५ ॥

जैसा रवि अहोरात्र । निरालस्य चालवी सूत्र ।

न लागे अन्नवस्त्र । अथवा स्तुतीही वांछिना ॥ ५६ ॥

तैसा सतत सेवा करी । न म्हणे उणी पुरी ।

तनु झिजवी चंदनापरी । अहंता नसे अंतरी ॥ ५७ ॥

सेवेची तन्मयता ऐसी । जें जें लागेल गुरूसी ।

आधींच समजे सच्छिष्यासी । तैसी सामग्री करितसे ॥ ५८ ॥

गुरूसी तृषा लागेल पुढें । पूर्वींच जाणे शिष्य रोकडें ।

पात्र भरोनि करी पुढें । ऐसीं एकाग्रलक्षणें ॥ ५९ ॥

गुरुहूनि निजसखा । दुजा न देखे जो कां ।

गुरुभक्त एकमेकां । भेटतां द्वैत न वाटे ॥ ६० ॥

माय एक गुरुमाय । पिता गुरुचि होय ।

गणगोत गुरुराय । सोय जाणते हिताची ॥ ६१ ॥

चित्त चिंतनीं झिजे । देहासक्ति सेवें बुझे ।

वंदनें अहंकार लाजे । गुरुपुत्रासन्निध जावया ॥ ६२ ॥

अर्चने घडे विषयत्याग । आज्ञा प्रमाण लय अभंग ।

ऐसिया भक्तीनें आत्मयोग । सहजासहजीं घडतसे ॥ ६३ ॥

करितां सप्रेम गुरुभक्ति । सहजीं प्रकाशे ज्योति ।

गुरुभक्त ते जाणती । इतर करिती कुतर्क ॥ ६४ ॥

मातीचा केला द्रोण । निर्विकल्प सेविला गहन ।

न शिकवितां झालें ज्ञान भिल्लासी पहा प्रत्यक्ष ॥ ६५ ॥

सेवा चालली अढळ । संतोषले दीनदयाळ ।

कृपामृताचा खळाळ । लोटला पूर ॥ ६६ ॥

शिष्य वैराग्यें उदास । आणि गुरुवचनीं विश्वास ।

अनन्य शरण आलियास । सद्‍गुरुकृपा वोळतसे ॥ ६७ ॥

गणपति कृपापात्र जाहला । परि पाहिजे परीक्षिला ।

कसवटी पूर्ण उतरला । तरीच श्लाघ्य ॥ ६८ ॥

म्हणोनि एके दिनीं । बैसले सहज सिद्धासनी ।

बोलती शिष्यालागोनि पानें तोडीं वडाचीं ॥ ६९ ॥

गुरुआज्ञा मानोनि शिरीं । शिष्य चढे वृक्षवरी ॥

पर्णें तोडोनिया करीं । भूमीवरी टाकितसे ॥ ७० ॥

ऐसा चालिला क्रम । चीक वाहे तळीं परम ।

तंव बोलती तुकाराम । वृक्षा दुःख देऊं नको ॥ ७१ ॥

अरे हें रुधिर स्रवतें । तरी पर्णें लावीं जेथींची तेथें ।

ऐकोनियां वचनातें । पर्णें सर्व जमविली ॥ ७२ ॥

जेथून तोडिलें पान । तेथें लावी नेवोन ।

तत्काळ जाय मिळोन । पूर्वीं होतें गैसेंचि ॥ ७३ ॥

न धरीं मनीं विकल्प । न करी 'हो ना' जल्प ।

वचन प्रमाण हा संकल्प । बाणोनि गेला ॥ ७४ ॥

वृक्ष पूर्ववत् झाला । सद्‍गुरु मनीं संतोषला ।

म्हणे शिष्य भला भला । चैतन्याचा अधिकारी ॥ ७५ ॥

असिई कठिण आज्ञा करिती । कैं दुरुत्तरेंही बोलती ।

कैं धन्य धन्य म्हणोनि गाती । विषाद अहंकार उठेना ॥ ७६ ॥

एकदां मोळी उंसाची । दोघां दोचौघां न हालेचि ।

मस्तकीं देवोनि त्वरेंचि । चलविती निजपंथें ॥ ७७ ॥

धांवती योजन योजन पयंत । मागुतीं शिष्य धांवत ।

मग ऊम्स समस्त । फेंकून देती चहूं दिशां ॥ ७८ ॥

परि निष्कारण देती त्रास । ऐसा न ये किंतु जयास ।

सेवा घेती हेंचि विशेष । म्हणोनि हर्ष मानी ॥ ७९ ॥

गुरुसेवा सतत घडो । चित्त सेवेमाजीं जडो ।

आळस गिरिकंदरी दडो । ऐसें भावी ॥ ८० ॥

कैं अंधारीं फिरविती । सर्पविंचूसी धरविती ।

अंतःस्थिति पाहती । नाना प्रकारें ॥ ८१ ॥

ऐसाचि एक प्रसंग पुढें वर्णूं यथासांग ।

श्रवण करितां अव्यंग । गुरुसेवा कळॊं ये ॥ ८२ ॥

॥ इति श्रीसद्‍गुरुलीलामृते पंचमाध्यायांतर्गतः प्रथमः समासः ॥

॥ श्रीसद्‍गुरुचरणार्पणमस्तु ॥

अध्याय पाचवा

समास दुसरा

एकदां ओहोळ तटाकांत । बैसले तुकाराम संत ।

सन्निध उभा राजीवसुत । करद्वय जोडोनिया ॥ १ ॥

तंव तेथें लहान बालकें । क्रीडा करिती कौतुकें ।

तुकाराम वदती इतुकें । खड्डा एक काढीं बा ॥ २ ॥

परिसोनियां वचनाप्रति । खड्डा काढिती शीघ्रगती ।

तुकाईनें बालकें हातीं । धरूनि आणिलीं त्या ठायीं ॥ ३ ॥

तीन्ही पोरें खड्ड्यांत । घालोनि वरि वाळून दडपित ।

लीलानाटकी हे संत । काय करिती न कळेचि ॥ ४ ॥

जयांची कर्तुमकर्तुम् शक्ति । ते अन्यथाही करूं शकती ।

शिष्या वरी बैसविती । सिद्धासन घालोनि ॥ ५ ॥

म्हणती कोणासवें न बोलावें । आणि आसनही न त्यगावें ।

ऐसें सांगोन सहजभावें । दूर जावोन बैसले ॥ ६ ॥

सजीव बालकें गोमटीं । पुरविली धरणीचे पोटीं ।

तरी विकल्पकुतर्कगोष्टी । नाठवे सच्छिष्यासी ॥ ७ ॥

सद्‍गुरु त्रिभुवननायक । दयासागर भरले एक ।

मनीं ठसलें ज्या निःशंक । तया विकल्प नाठवे ॥ ८ ॥

देह चरणीं अर्पिला । तेचि वेळीं अभिमान सांडिला ।

सुखदुःख नाठवे चित्ताला । देहजनित विकार ॥ ९ ॥

असो तेथें त्या वेळीं घरची मंडळी शोधूं आलीं ।

म्हणती पोरें कोठें गेली । खेळत होतीं आतांचि ॥ १० ॥

शोधशोधूनि थकले । गणपतीसी पुसूं लागले ।

कोठें चुकलीं आमुची मुलें । तुम्ही देखिलीं कीं नाहीं ॥ ११ ॥

तो न बोलेचि कांही । गुरुआज्ञा मानूनि हृदयीं ।

तंव पाहिली तुकाई । धांवून चरण वंदिले ॥ १२ ॥

मग तुकाईस विनवीत । बालकें चुकलीं निभ्रांत ।

तेणें उद्विग्न झालें चित्त । कांही समाचार सांगावा ॥ १३ ॥

ते वदती तेथें बैसला बुवा । त्यासी समाचार पुसावा ।

न बोले तरी झोडावा । निष्ठूरपणें ॥ १४ ॥

मज वाटतें खचित । यानें केला बाळघात ।

याची करणी अघटित । कोणासही न कळे ॥ १५ ॥

ऐकतांचि ऐसे वचन । धांवले ते क्रोधायमान ।

दांभिका धरिलेंसि मौन । बाळघातक्या निष्ठुरा ॥ १६ ॥

तरी तो कांहीच न बोले । तेणें ते अधिक संतापले ।

लथा बुक्या दंड मारिले । कितीयेक ॥ १७ ॥

मारोनियां थकले बहुत । परि प्रत्युत्तर न मिळत ।

बोलती तुकाराम संत । यासी दूर ढकलावे ॥ १८ ॥

करणी करोति निशाचरी । पोरें पुरोनि बैसला वरी ।

वाळू काढावी सत्वरी । म्हणजे प्रत्यक्ष कळेल ॥ १९ ॥

वाळू काढिली सत्वरेंसी । पाहते जाहले बाळकांसी ।

शोक करिती अतिशयेंसी । पुन्हा मारूं धांवले ॥ २० ॥

मारिती झोडिती पाडिती । नाना दुरुत्तरें बोलती ।

सद्‍गुरु दुरोनि पाहती । अंतरीं आनंद उमाळे ॥ २१ ॥

धन्य शिष्यशिरोमणि । सत्त्वाची ही केवळ खाणी ।

देहभाव सांडोनि । चैतन्यरूपीं निमाला ॥ २२ ॥

समस्त जनां निवारिलें । तुमचें बालकां काय झालें ।

अमृतदृष्टीनें पाहिलें । तंव उठोन बैसलीं ॥ २३ ॥

शय्येवरोनि निजोन उठती । तैसीं उठली शीघ्रगती ।

पाहोनि विस्मय चित्तीं । न समाये जनांच्या ॥ २४ ॥

तंव तुकाराम सद्‍गुरुमाऊली । शिष्यासमीप धांवली ।

कवटाळी हृदयकमळीं । मस्तकीं ठेवी वरदहस्त ॥ २५ ॥

सद्‍गुरुकृपामृत स्रवलें । ज्ञानाज्ञान विरालें ।

अमृतमय होऊन राहिलें । अंतर्बाह्य ॥ २६ ॥

आधीं इंद्रियें अंतर्मुख झालीं । स्थूललिंगची वृत्ति उडाली ।

त्रिगुणेंसी आटली । भूतांसहित ॥ २७

॥ महाकारण तुर्या अवस्था । शब्दब्रह्मीं रिघालीं तत्वतां ।

अहंब्रह्माची स्फुरणता । सोऽहंसह मावळली ॥ २८ ॥

उरला आदिचिदानंद । मावळलें मायाभासद्वंद्व ।

जें नोहेचि प्रतिपाद्य्य । वेश्रुतींसी ॥ २९ ॥

चौदेहातीत झाला । मरणा मारोनि उरला ।

आदिमध्यान्त संचला । एक आत्मा ॥ ३० ॥

महामाया गुणमाया । मूळमाया जाय विलया ।

असोनि नुरली काया । ब्रह्मचैतन्यता बाणली ॥ ३१ ॥

अलंकार अनेक भासले । सुवर्णत्वें एकचि झाले ।

तैसें जग अनंत नटलें । मिमलज्ञानें ब्रह्म एक ॥ ३२ ॥

लेखना वाचना अवकाश । तेथें नलगे निमिष ।

द्वैतभावना निःशेष । उडोनि होय तादात्म्य ॥ ३३ ॥

ऐशिया आनंदसागरांत । सद्‍गुरु सच्छिष्य नांदत ।

तेथील एक बिंदु प्राप्त । अनंत सुकृतें होईल ॥ ३४ ॥

गुरुशिष्याची भावना । समूळ उडाली कामना ।

स्वस्वरूपीं लीन जाणा । एकरूप जाहले ॥ ३५ ॥

जैसें काष्ठ अग्नीप्रति । भेटतां होतसे अग्निमूर्ति ।

तैसा शिष्य गुरुप्रति । भेटतां झाला गुरुरूप ॥ ३६ ॥

सरिता सागरा मिळाली । सागररूपें पैसावली ।

अथवा लवण उदक भेट जाहली । संचले एकरूप ॥ ३७ ॥

तैसें द्वैताद्वैतातीत ब्रह्म । चैतन्य प्रकाशलें परम ।

यास्तव ब्रह्मचैतन्य हें नाम । तिकाईनें संबोधिलें ॥ ३८ ॥

ऐसी झाली स्थिति । शब्दीं न वर्णवे निगुती ।

निःशब्दीं शब्दव्युत्पत्ति । चालेल कैसी ॥ ३९ ॥

स्तवनाची आर्त उपजली मोठी । परि मंद बुद्धि मराठी ।

न सुचे तेव्हां दिठी । सद्‍गुरुपदीं ठेविली ॥ ४० ॥

ब्रह्मचैतन्य गुरुमाय । जी दीन अनाथांची सोय ।

जैसी वत्सालागीं गाय । तैसी आम्हां पान्हवली ॥ ४१ ॥

उभयतां आनंदें भेटती । जन समस्त पाहती ।

म्हणती साधूची कृति । ब्रह्मादिकां नेणवे ॥ ४२ ॥

व्यर्थ साधूसी छळिले । धाय मोकलोन र्तडूं लागले ।

तुकाईनें समाधान केलें । सकळैकांचे ॥ ४३ ॥

तुकाराम ब्रह्मचैतन्य । उभयतां झाले अनन्य ।

संवाद झाला गहन । स्थिरचित्तें परिसावा ॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीसद्गुलीलामृते पंचमाध्यांतर्गतः द्वितीयः समासः ॥

॥ श्रीसद्‍गुरुचरणार्पणमस्तु ॥

अध्याय पाचवा

समास तिसरा

श्रीगुरु वदती शिष्यासी । धन्य धन्य तेजोराशी ।

सांग सेवा झाली तुजसी । आज्ञापितों तें ऐकावें ॥ १ ॥

कलि जाहला उन्मत्त । अधर्म माजला समस्त ।

न सुचे निताहित । जीवमात्रांसी ॥ २ ॥

खर्याच।एन खोटें भास्ते । खोटें सत्यत्वें उठतें ।

कल्पनातरंग नाना मतें । भूमंडळीं पैसावली ॥ ३ ॥

कर्माधिकारी ब्राह्मण । कर्महीन झाले दीन ।

विपरीत संगती गहन । बुद्धि विपरीत जाहली ॥ ४ ॥

आचारभ्रष्ट स्थानभ्रष्ट । अधिकारभ्रष्ट बुद्धिभ्रष्ट ।

देहसुखाची हांव नश्ट । लागली मागें ॥ ५ ॥

जितुकी देहाची हांव धरिली । तितुकी क्षीणता आली ।

शतकाची पन्नाशी झाली । वयसीमा ॥ ६ ॥

देहधर्त्यासी ओळखितां । देहाची कायसी चिंता ।

शीर सलामत आतां । पगड्या बहुत जमतील ॥ ७ ॥

एवं देहसुखावांचून कांही । सर्वथा कार्य उरले नाही ।

नाशिवंत सुखें समाधान कांही । चित्ताचें होईना ॥ ८ ॥

जैसी रोहिणीमाव । तैसी धरली हांव ।

घटोत्कच-दुकानींचा भाव । पाहून हर्ष वाटतो ॥ ९ ॥

देहसुखासी भुलले । शाश्वत टाकोनि धांवले ।

नाशिवंतानेंही पोळले । मग धांवाधांव आरंभिली ॥ १० ॥

न पाहती कुलगोत । आचार विचार वेदप्रणीत ।

वेदांसीच मूर्ख म्हणत । जुनें टाकून नवे घ्यावें ॥ ११ ॥

धर्माधर्म नीतिन्याय । उपाय करितां अपाय ।

देह हेंचि मानूनि ध्येय । आत्मज्ञान विस्रले ॥ १२ ॥

तेणें अत्यंत दीन झाले । स्वसत्तेंते मुकले ।

वंदनेअधीन झाले । ध्र्म सांडिला अनेकी ॥ १३ ॥

सुख राहिलें एकीकडे । धुंडाळिती भलतीकडे ।

मृग जैसा वावडे । कस्तुरीकारणें ॥ १४ ॥

सर्व सुखाचे आगर । सोडोनि धांवला दूर दूर ।

तेणे उपाय तें अपाय थोर । होऊं लागला ॥ १५ ॥

आत्मानुसंधानावांचोनि । नैष्कर्म्य बोधी शब्दज्ञानी ।

आचार्य समर्थांची करणी । ध्यानीं न ये ॥ १६ ॥

कालचक्राचें कौतुक । भजन वाटे निरर्थक ।

तेणें व्याकुळ होती लोक । दिवसेंदिवस ॥ १७ ॥

अहो या भजनानें काय होतें । ऐसें पुसती जाणते ।

परी चित्तशुद्धीसी भजनापुअर्तें । साधन नाहीं ॥ १८ ॥

शब्दज्ञानें वेडावलें । अनुभवाविण कुडे झाले ।

प्रवृत्तिज्ञान म्हणतीं भलें । विषयसुख वांछिती ॥ १९ ॥

नरदेहाचा मुख्य धर्म । आत्मोन्नतीचें जाणावें वर्म ।

तदनुरोधें क्रियाकर्म । करीत असावें ॥ २० ॥

ती दृष्टी विसरली । देहबुद्धि दृढ झाली ।

तेणें अधर्मी प्रवर्तली । दृष्टी सर्व ॥ २१ ॥

वेद शास्त्रें पुराणें । उपनिषदें संतवचनें ।

उपहासिती, आणि शहाणे । म्हणती आम्ही ॥ २२ ॥

पुराणांतरींच्या कथा । असत्य काल्पनिक सर्वथा ।

वाटों लागल्या चित्ता । कलिधर्में ॥ २३ ॥

हा फिरला काळ । तेणें संतांचा पडला दुष्काळ ।

नास्तिकां झाला सुकाळ । अवनीवरी ॥ २४ ॥

तयांमाजी जे भाविक । त्यांसी नसे मार्गदर्शक ।

तेणें सत्यास्त्यविवेक । न सुचे अल्पही ॥ २५ ॥

तयां तुवां बोधावे । नास्तिकां सुपंथा लाववें ।

रामनाम वाढवावें । भूमंडळीं ॥ २६ ॥

कामिकांचे पुरवोनि काम । त्यांसी लावावें भजनी प्रेम ।

कालानुरूप साधन सुगम । उरलें नाहीं आणिक ॥ २७ ॥

आतां जगदुद्धाराकारणें । तुवां जनीं कार्य करणें ।

हे गुरुआज्ञा मानणें वाढवीं भक्ति ॥ २८ ॥

आज्ञा वंदिली मस्तकी । मूर्ति ठेविलीं हृदयमंचकीं ।

गुरुशिष्यां झाली एकी । विरला द्वतभाव ॥ २९ ॥

वंदोनि श्रीगुरूचीं पाउलें । ब्रह्मचैतन्य सद्‍गुरु निघाले ।

प्रथम नैमिष्यारण्यीं गेले । एकांतवास कराया ॥ ३० ॥

वेदधर्म हातीं आलें । अज्ञेय कांही न उरलें ।

योगाभ्यासें दंडण केलें । सगुणदेहाचें ॥ ३१ ॥

देह अत्यंत हलका झाला । आणि तेजें ओथंबला ।

वाटे दुजा कपि आला । उड्डाण करी वृक्षाग्री ॥ ३२ ॥

गुरुसेवा झाली नवमास । पुढें गेले कांही दिवस ।

तोंवरी नऊ संवत्सरास । गृहत्यागासी जाहले ॥ ३३ ॥

गीता रावजी वृद्ध झाले । शोधशोधूनि थकले ।

साधुबैरागी जे भेतले । पुसती त्यांसी पुत्रवार्ता ॥ ३४ ॥

चातक करी मेधआशा । तैसी झाली त्यांची दशा ।

करुणा भाकिती जगदीशा । पुत्र भेटवीं आम्हांते ॥ ३५ ॥

स्नेही सोप्बती विसरोनि जाती । परि मायबाप सर्वदा चिंतिती ।

भार्या पतिव्रता स्ती । तीही सदा ध्यातसे ॥ ३६ ॥

ऐसी आतां इकडील स्थिति । तिकडे सद्‍गुरु मनीं ध्याती ।

आतां जावें गृहाप्रति । मायदर्शनाकारणें ॥ ३७ ॥

गुरुप्राप्तीकारणें जन्मदात्या दुःख देणें ।

घडलें या मायागुणें । निरुपाय तेथे ॥ ३८ ॥

गृही जाण्याचा धरला हेत । श्रीगुरु वैरागीवेष घेत ।

जटा वळल्या समस्त । अंगी विभूती चर्चिली ॥ ३९ ॥

कटीं बांधिला कसोटा । हातें घेती चिलीम चिमटा ।

बैरागी शोभला गोमटा । तेजःपुंज ॥ ४० ॥

तीर्थें क्षेत्रें करीत । स्वामी निघाले गृहाप्रत ।

मार्गीं घेतले सांगात । वैरागी चार ॥ ४१ ॥

पाहतां गुरूंचे मुखाकडे । तत्काळ लीनता जोडे ।

दिस्ती हे साधु गाढे । पोटभरू नव्हेती ॥ ४२ ॥

मार्गीं अनंत शरण येती । शिचा सामग्री अर्पिती ।

मुक्काम करीत गुरुमूर्ति । गोंदावलेस पावली ॥ ४३ ॥

कोणा न देती ओळख । दुरून पाहती कौतुक ।

टकमका पाहती लोक । वैराग्यासी ॥ ४४ ॥

मारुतीचे मंदिरांत । ठाण मांडिती गुरुनाथ ।

समीप अगटी धगधगीत । केली असे ॥ ४५ ॥

दुरोनि देखती मायचरण । आणि पाहती पितृवदन ।

मनींच करोनि वंदन ।देवालयीं बैसले ॥ ४६ ॥

दर्शन घेतां प्रेम उठे । परि ओळख कोणा न पटे ।

सद्‍गुरु जाणती गोमटे । समस्तांसी ॥ ४७ ॥

असो जेव्हां झाली निशा । ग्रामीं होता तमाशा ।

जो प्रत्यक्ष यमफांसा । पडला सर्वांवरी ॥ ४८ ॥

जमले सकळ गांववेडे । खदखदा वासती दंताडें ।

श्वान जैसा चघळी हाडें । गोडी ना रस ॥ ४९ ॥

दाजी पाटील गांवकर । आणि अण्णा वारसवडेकर ।

उभयतां देखोनि गुरुवर । म्हणती कोठील बैरागी ॥ ५० ॥

हिरवा तमाखू मुळेल । म्हणोनि गेले ते जवळ ।

गोष्टी करिती प्रांजळ । कोण कोठील म्हणोनि ॥ ५१ ॥

बोलतां उभयतां संबंध आला । गणूबुवा खचित गमला ।

खूण पाहती कान जो तुटला । बाळपणीं ॥ ५२ ॥

परि ओळख न देती । मनीं हर्ष मानिती ।

रजनी सरलिया प्रभातीं । म्हणती समस्तां । कळवूं हे ॥ ५३ ॥

त्यांई ऐसा बेत केला । श्रींनी अंतर्ज्ञानें जाणला ।

उठोन पहांटसमयाला । गेले निघोनि श्वशुरग्रामीं ॥ ५४ ॥

तेथेंही हनुमान मंदिरांत बुवा जाणोनि तळ देत ।

दर्शना अनेक जन येत । सिद्ध पुरुष जाणोनी ॥ ५५ ॥

पाहूनिया तेज शांति । पूज्यभाव उपजें चित्तीं ।

संसारी अनेक प्रश्न करिती । कायाव्याधी पीडितसे ॥ ५६ ॥

कोणा सांगती रामनाम । कोणा प्रदक्षिणेचा नियम ।

कोणा औषधी सुगम । सांगते झाले तेधवां ॥ ५७ ॥

खातवळीं पसरली मात । मारुतीचे मंदिरांत ।

कोणी आले महंत । त्रिकालज्ञानी ॥ ५८ ॥

श्रीगुरूंचे श्वशुरगृहीं । चिंता करतीं प्रत्यही ।

कधीं येईल जांवई । परतोनि गृहातें ॥ ५९ ॥

सासूसी कानगी कळली । कन्येसह दर्शना गेली ।

गर्दी जाईतों उभी ठेली । मग करी वंदन ॥ ६० ॥

स्वामीं एक विनवणी ।कन्येचा गेला घरधनी ।

कोठें गृह त्यागोनि । मागुता केव्हां येईल ॥ ६१ ॥

रात्र।ंदिन वाटे चिंता । कन्या प्रौढ झाली आतां ।

पति केव्हां येईल मागुता । सांगा स्वामी ॥ ६२ ॥

श्रीगुरु बोलती वचन । अखंड केलिया नामस्मरण ।

त्वरित येईल परतोन । चित्तीं चिंता न करावी ॥ ६३ ॥

बोलोनि ऐसीं उत्तरें । किरीक्षिती ते अंतरें ।

आचारनीति शोधिती सारें । ओळख न देती आपुली ॥ ६४ ॥

पाहिली गोंदावलीची स्थिति । तैसीच येथीलही पाहती ।

पुढें गेले डांबेवाडिप्रति। चुलत भगिनीसी भेटाया ॥ ६५ ॥

दारी जाऊनि 'रघुवीर' । ऐसा केला उच्च गजर ।

'भीमाताई भिक्षा सत्वर । आणुनिया घालावी' ॥ ६६ ॥

ऐसा शब्द पडतां कानीं । भीमा दचकली मनीं ।

गोसावी कोण मजलागोनि । नामें हांका मारित ॥ ६७ ॥

बाहेर येवोनि पाहात । ओळखी कांही न लागत ।

परि आनंदलें चित्त । उगाच पाहे मुखाकडे ॥ ६८ ॥

दिव्य रूप भव्य मूर्ति । मस्तकीं जटा शोभती ।

कौपीनधारी आणि विभूति । सर्वांगासी चर्चिलीसे ॥ ६९ ॥

सद्‍गुरु वदती 'भीमाताई । सासरी तल्लीन झालीस बाई ।

ओळखी सांडिली सर्वही । माहेरघरची' ॥ ७० ॥

इतुकें परिसतां सत्वरी । गणू म्हणूनि हांक मारी ।

आनंदे नयनीं नीर धरी । गुण आठवी बाळपणींचे ॥ ७१ ॥

'कासया झालासि निष्ठूर । सोडून गेलास घरदार ।

दुखविलें सर्वांचे अंतर । काय साधिलें सांग बा; ॥ ७२ ॥

येरु वदे साधिले नाहीं । ऐसी वस्तूच नसे कांही ।

असो, आज्ञा देई लवलाहीं । मज जाणें असे बहु दूर ॥ ७३ ॥

कोणा सांगू नये वार्ता । गणपति येथें आला होता ।

सत्वरे।एन येईल मागुता । सत्य सत्य जाणावें ॥ ७४ ॥

ऐसें बोलोनि सत्वर । निघाला तो योगेश्वर ।

भगिनी हांक मारी करुणास्वर । 'सत्वर येईं परतोनि' ॥ ७५ ॥

श्रीगुरु निघाले तेथून । तीर्थें क्षेत्रें करिती भ्रमण ।

सूक्ष्मपणें अवलोकून । जनस्थिति जाणति ॥ ७६ ॥

बहुतेक असती कामासक्त । आश्रमधर्मासि विरक्त ।

धनें विंधिलें चित्त । सर्वत्रांचे सारिखें ॥ ७७ ॥

वेद अतिथि साधुसंत । असत्य मानिती पौराणमत ।

हिंसाकर्मीं प्रवर्तत । वाग्जल्प वाढला ॥ ७८ ॥

राजसत्ता विधर्मी झाली । धर्मश्रद्धा उडाली ।

समाधानापासोनि ढळली । जनता सर्व ॥ ७९ ॥

नाना प्रापंचिक आपत्ती । अपार विघ्नें आदळती ।

बुद्धि आयुष्य शरीरसंपत्ती । विलया जात चालली ॥ ८० ॥

जितुक्या सुखसोई केल्या ।तितुक्या गरजा वाढल्या ।

देह पराधीन झाला । व्यसनीं अत्यंत नागवले ॥ ८१ ॥

जगच्चालक आत्माराम । विसरतां वृथाचि श्रम ।

कोठें न मिळे आराम , त्रिखंदही शोधिल्यां । ८२ ॥

काम्यकर्में कांही राहिली । नैष्कर्म्यभाव्ना उडाली ।

पातकांची सीमा झाली । व्यभिचारकर्म वाढलें ॥ ८३ ॥

सकळांसी भ्रष्टता आली । दैवी शक्ती अदृष्य झाली ।

तेणें श्रद्धा उडोनि गेली । देववेदसंतांवरची ॥ ८४ ॥

नास्तिक बनोनि सकळ । अनुभवहीन वाग्जाळ ।

घरोघरीं ब्रहसुकाळ । वैखरीवरी राहिला ॥ ८५ ॥

अनुभवाविण निर्गुण । श्रद्धेविना सगुण भजन ।

करितां नव्हे समाधान । कोणाएकाचें ॥ ८६ ॥

सगुणीं सायुज्यता घडे । तरीच निर्गुणज्ञान जोडे ।

श्रद्धा सगुणीं पवाडे । नवविधा भक्तिमार्गें ॥ ८७ ॥

कुलशील चित्तशुद्धि । परंपरागत धर्मबुद्धि ।

लया जातां वेदविधि । यथासांग घडेना ॥ ८८ ॥

दुर्धर कलि माजला । अधर्म बहु पैसावला ।

तरुणोपाव न उरला । प्राणियांसी ॥ ८९ ॥

यास्तव सुलभ रामभजनीं । लावावें श्रीगुरुवचनीं ।

ऐसें आणोनि ध्यानीं । विचरती महीवरी ॥ ९० ॥

इथि श्रीसद्‍गुरुलीला । श्रवणीं स्वानंदसोहळा ।

पुरुविती रामदासीयांचा लळा । कृपाकटाक्षें ॥ ९१ ॥

॥ इति श्रीसद्‍गुरुलीलामृते पंचमाध्यायांतर्वतः तृतीयः समासः ॥

॥ श्रीसद्‍गुरुचरणार्पणमस्तु ॥ ॥ इति पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥