सोळा सोमवार माहात्म्य

श्रीगणेशाय नम: ॥

वैदर्भदेशीं परम पवित्र । अमरावती नामें एक नगर ।

तेथें शिवालय महाथोर । जें कां अपूर्व त्रिभुवनीं ॥ १ ॥

तेथें कोणे एके वेळीं । शिवपार्वती एके स्थळी ।

उभयतां येऊनि देउळीं । सहजस्थिती क्षण एक ॥ २ ॥

स्थळ रमणीय देखोनी । पार्वती म्हणे शूलपाणी ।

सारीपाट मांडोनी । खेळॊं ऎसें वाटते ॥ ३ ॥

मग शिव म्हणे आवश्‍यक । डाव मांडिला सम्यक ।

तेथें गुरव पुजारी होता एक । त्यासी गिरिजा काय बोले ॥ ४ ॥

हा डाव कोणीं जिंकिला । सत्य सांगे ये वेळां ।

तंव तो गुरव बोलला । शिवें जिंकिला म्हणॊनि ॥ ५ ॥

मग दुसरा डाव मांडिला । खेळतां पार्वतीनें जिंकिला ।

अंबा म्हणे असत्य गुरव बोलिला । तरी तूं कोडी होशील ॥ ६ ॥

असत्य बोलसी पापराशी । वेगी घेईं मम शापासी ।

तुज कुष्ठ होईल सर्वांगासी । विलंब यासी न लागे ॥ ७ ॥

यापरी गुरव शापुनी । उभयतां गेलीं कैलासभुवनीं ।

गुरव पाहे अवलोकुनी । आंगींची कांति पालटली ॥ ८ ॥

गुरव मनीं चिंता करी ।व्याधि जाईल कैशापरी ।

कोड आंगी दु:ख करीं । कवण उपाय असे यासी ॥ ९ ॥

तंव तेथें अप्सरा सुंदरी । घेवोनि पूजासामुग्री ।

पूजावया शिवगौरी । देउळाभीतरी पातली ॥ १० ।

तिनें पाहिलें गुरवातें । तुज कोड जाहलें कवण्या अर्थे ।

गुरव बोले भयभीत चित्तें । गिरिजेनें मज शापिलें ॥ ११ ॥

हें ऎकोनि अप्सरासुंदरी ।म्हणे गुरवा तूं चिंता न करीं ।

सोळा सोमवार व्रत निर्धारीं । करिता व्यथा जाईल ॥ १२ ॥

मग तो उठोनि पूजा करी । कर जोडोनि विनंती करी ।

माते हें व्रत झडकरी । मज उकलोनि सांगिजे ॥ १३ ॥

अप्सरा म्हणे अवधारी । तूं सोमवारचें व्रत करी ।

दिवसा असावें निराहारी । सायंकाळपावेतों ॥ १४ ॥

मग त्या दिवशीं सायंकाळीं । साङ्गपूजावा चंद्रमौळी ।

धूपदीप इत्यादि सकळीं । षोडशोपचारे पूजावा ॥ १५ ॥

मग अर्धशेर कणिक घेइजे । त्याचे भाग अंगारे तीन कीजे ।

घृतगुळेंसहित भक्षिजे । लवणरहित जाण पां ॥ १६ ॥

ऎसें सोळा सोमवारव्रत । चालाविजे यथास्थित ।

हें जाहलिया समाप्त । सत्रावे सोमवारीं करावें ॥ १७ ॥

कणिक घेईजे पांच शेर । त्याचे भाग अंगारे समग्र ।

घृतगुळेंसीं परिकर । चूर्मा तयांचा करावा ॥ १८ ॥

तो चूर्मा देऊळीं न्यावा । भावें चंद्रमौळी पूजावा ।

तिसरा भाग अर्पावा । सदाशिवासी तेधवां ॥ १९ ॥

दुसरा भाग देउळीं वांटिजे । उरला एक घरा आणिजे ।

तो आपण स्वत: भक्षिजे । कुटुंबा समवेत आदरें ॥ २० ॥

अप्सरा म्हणे अवधारीं । गुरवा हें व्रत तूं भावें करीं ।

कुष्ठ जाईल निर्धारीं । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ २१ ॥

ऎकतां गुरव धरिता जाहला । अंत:करणापासोनि आचरला ।

पूर्वदिशा अंग पावला । समाप्ति होतां कुष्ठ जाय ॥ २२ ॥

याउपरी एके दिनीं । ईश्वरपार्वती मिळोनी ।

फिरत फिरत मागुत्यानी । त्याच देउळी पातलीं ॥ २३ ॥

पूर्वी गुरवासी शाप दिधला । तें स्मरण झालें पार्वतीला ।

सापेक्षें पाहोनि गुरवाला । तंव कुष्ठ आंगीं दिसेना ॥ २४ ॥

पार्वती पुसे गुरवाप्रती । तुझें कुष्ठ गेलें कवणे रितीं ।

येरू बोले यथार्थ निगुती । श्रेष्ठ व्रतासी आचरलों ॥ २५ ॥

सोळा सोमवार व्रत करोनी । तोषविली शिवभवानी ।

त्यांचिये कृपावलोकनीं । आंगीचें कुष्ठ लोपलें ॥ २६ ॥

उमा ऎकोनि आश्चर्य करी । एवढी या व्रताची थोरी ।

मी हे व्रत आचरीन निर्धारीं । षण्मुख रुसला म्हणोनियां ॥ २७ ॥

मग हिमनगजा व्रत आचरी । पूर्णव्रताचे अवसरीं ।

स्वामी कार्तिक मनीं विचारी । मातेसीं रुसणें अयोग्य ॥ २८ ॥

स्वामी उठोनि तात्काळीं । धांवोनि आला मातेजवळी ।

पाहोनि उमा संतोषली । आनंद चित्तीं न समाये ॥ २९ ॥

स्वामी बोले जननीसी । माझे मनी न रहावें तुजपाशीं ।

म्हणोनि असतां अरण्यवासी । दिवस काहीं लोटले ॥ ३० ॥

आतां उद्भवली कल्पना । जावें मातेच्या दर्शना ।

ऎसी व्हावया मनकामना । कारण काय सांगिजे ॥ ३१ ॥

मग शैलजा म्हणे पुत्रा श्रेष्ठा । सोळा सोमवार धरोनि निष्ठा ॥

तेणें तुज जाहली उत्कंठा । माझे भेटीची सत्य पै ॥ ३२ ॥

ऎकोनि व्रताचें महिमान । स्वामी बोले स्वयें आपण ।

जननी व्रत हें मी करीन । मनकामना चित्ताची सांगतों ॥ ३३ ॥

माझा मित्र एक ब्राह्मण । देशांतरा गेला बहुत दिन ।

त्याची भेटी व्हावयालागुन । इच्छा पोटीं वसतसे ॥ ३४ ॥

या उद्देशें स्वामी कार्तिक । व्रत आरंभीतसे देख ।

संपूर्ण होतां तात्काळीक । फळादेश पावला ॥ ३५ ॥

रम्य वनीं सहजगती । स्वामीनें देखिला पंथीं ।

मित्र ओळखोनि ब्रह्ममूर्तीं । अष्टांगभावे भेटला ॥ ३६ ॥

विप्र नवल करी चित्ता । स्वामीप्रती होय पुसता ।

तुम्ही आम्ही मार्गी चालतां । भेटी उभयतां नवल हें ॥ ३७ ॥

मित्रासी म्हणे शिवसुत । मीं व्रत आचरलों अद्‌भुत ।

तेणें तुझी भेटी सत्य । अकस्मात पैं जाहली ॥ ३८ ॥

द्विज म्हणे चमत्कार व्रताचा । तरी मी करीन कायावाचा ।

मज स्वार्थ आहे लग्नाचा । म्हणोनि मज सांगिजे ॥ ३९ ॥

शिवसुत सांगे यथायुक्ती । तेंचि ब्राह्मण धरी चित्तीं ।

व्रत चालवी यथानिगुती । विदेशीं गमन करीतसे ॥ ४० ॥

व्रत होतांची संपूर्ण । विचित्र कर्माची गति गहन ।

मार्गी एक नगर शोभायमान । रम्य अपूर्व देखिलें ॥ ४१ ॥

तेथील राजा पुण्यपवित्र । त्यास एक कन्या सुंदर ।

तिचें मांडिलें स्वयंवर । पण दुर्धर करोनी ॥ ४२ ॥

मिळाले राजे अति अद्‌भुत । अठरा वर्णादि समस्त ।

तयांमाजी द्विजनाथ । तें कौतुक पाहूं पातला ॥ ४३ ॥

रायें हस्तिनी शृंगारोनी । तिचे सोंडीं माळ देऊनी ।

यथाविधी करोनि । मंडपामाजी सोडिली ॥ ४४ ॥

ती हस्तिनी फिरत फिरत । आली जेथें द्विजनाथ ।

गळां माळ घालोनि त्वरित । निजमस्तकी बैसविला ॥ ४५ ॥

पाहोनि राजा आनंदघन । सुखसोहळा लग्नविधान ॥

करूनि वधूवरें दोघेजण । स्वगृहासि बोळविलं ॥ ४६ ॥

उभयतां एकचित्तेंकरोनी । नांदत असतां आपुले सदनी ।

प्रभुत्व पावली राजनंदिनी । पूर्व वृत्तान्त जाणविला ॥ ४७ ॥

एकान्तस्थळीं समाधानीं । उभयतां असतां सुखसदनीं ।

निवान्त समय पाहोनी । राजकन्या प्रश्न करी ॥ ४८ ॥

मार्गस्थ असतां द्विजोत्तमा । मी कैसेनि प्राप्त जाहलें तुम्हां ।

कोणत्या सुकृताचा महिमा । हें मजलागीं सांगिजे ॥ ४९ ॥

द्विज म्हणे ऎकें साचार । व्रत केलें सोळा सोमवार ।

त्या पुण्यें मज साचार । भार्या प्राप्त जाहलीस ॥ ५० ॥

राजकन्या आश्चर्य करी । व्रत ऎकिले नवलपरी ।

हें आचरोनि निर्धारी । चमत्कार पाहूं याचा ॥ ५१ ॥

धरोनि पुत्राची कामना । व्रत आरंभिलें जाणा ।

सुफल होतांच पुत्ररत्‍ना । सदाशिवें दीधलें ॥ ५२ ॥

शतायुषी आणि शुचिष्मंत । ज्ञानी अनुभवी आणि विरक्त ।

पुण्यशील प्रतापवंत । पितृसेवेसी सादर जो ॥ ५३ ॥

आज्ञापाळक पुत्र जाहला । देखोनि द्विज संतोषला ।

म्हणे या व्रताचा प्रताप आगळा । तो मज वर्णिला न जाय ॥ ५४ ॥

पुत्र ज्ञानदेशेसी येतां । मातेलागीं होय पुसता ।

मी सर्वगुणसंपन्नता । प्राप्त कैसेनि तुम्हांतें ॥ ५५ ॥

माता म्हणे पुत्रराया । उत्तम शिवव्रत करोनियां ।

शूलपाणी तोषवूनियां । मनकामना पुरविली ॥ ५६ ॥

पुत्र म्हणे मातेलागून । हें व्रत सांगे कृपा करोनि ।

भक्तिभावें आचरीन । कामना पूर्ण व्हावया ॥ ५७ ॥

माझे मनींचा इत्यर्थ । राज्यासनीं बैसावें त्वरित ।

क्लेशरहित दु:खरहित । कांहीं सायास न करितां ॥ ५८ ॥

मातेसी पुसोनि व्रतविचार । यथोक्त आचरे द्विजवर ।

तंव एके नगरी राजा थोर । वृद्धापकाळ तयाचा ॥ ५९ ॥

तयासी पोटीं पुत्र संतान । नसतं एक कन्यारत्‍न ।

तिजलागी व्रत विचारून । ब्रह्मानंद नेमिला ॥ ६० ॥

कन्या अर्पोनि साचार । विधियुक्त केलें स्वयंवर ।

राज्य देवोनि समग्र । पदीं आपुले नेमिला ॥ ६१ ॥

ब्राह्मण राज्य करूं लागला । व्रतसंकल्प पूर्ण जाहला ।

तंव सतरावा सोमवार आला । स्त्रियेसी सांगून पाठविलें ॥ ६२ ॥

कणिक पांच शेर घेऊनी । त्याचे तीन अंगारे करूनी ।

तूपगुळाचा चूर्मा करोनी।सत्वरदेउळींपाठविजे॥६३॥

तिनें ऎकोनि समाचार । म्हणे एवढा राजा थोर ।

देउळीं चूर्मा नेतां विचार । थोरपणा कैसेनि वाटे ॥ ६४ ॥

पांचशें रुपये तबकीं भरोनी । पाठविले देउळालागोनी ।

तेणें व्रत भंगलें तत्क्षणीं । शूलपाणी क्षोभला ॥ ६५ ॥

शिव म्हणे राजाला । तुझे स्त्रीनें व्रतभंग केला ।

राज्यालागी क्षय आला । प्रत्यया येईल तुजलागी ॥ ६६ ॥

तूं या स्त्रियेसि घरी ठेवितां । सर्वक्षय होईल तत्त्वतां ।

तुझें राज्य रक्षिणें आतां । तरी स्त्रीस सर्वथा ठेवूं नको ॥ ६७ ॥

मग बोले प्राचीन प्रधान । तिचे बापाचें राज्य असोन ।

तिसी द्यावें काढोन । हें तंव निंद्य आम्हांतें ॥ ६८ ॥

ईश्वर बोले प्रधानासी । तरी तूं होशील अधमराशी ।

राज्य बुडेल निश्चयेंसीं । स्त्रियेसी घरीं ठेवितां ॥ ६९ ॥

मग उभय वर्गी विचार करोनीं । राजकन्या दिधली काढोनी ।

ती चालली दीनवदनी । बहुत खेद करीतचि ॥ ७० ॥

दु:खित मानसीं चिंताक्रात । चरणी चालली दूर पंथ ।

नगर देखिलें अकस्मात । माजी सुंदर प्रवेशली ॥ ७१ ॥

दुर्बळ म्हातारीचे घरीं । तेथें राहिली राजकुमारी ।

म्हातारी म्हणे ऎके नारी । काय तुजप्रति सांगित्यें ॥ ७२ ॥

चिवटें आणावीं विकोनी । तुज मी कांहीं देईन साजणी ।

अवश्य म्हणॊनि राजनंदिनी । चिवटॆं विकूं निघूं लागे ॥ ७३ ॥

शिरीं चिवटॆं ठेविलीं बांधोन । अकस्मात अद्भुत प्रभंजन ।

वारियानें चिवटें गेलीं उडोन । आली परतोन घरासी ॥ ७४ ॥

म्हातारीस म्हणॊं लागलीं । कीं चिवटॆं अवघीं उडाली ।

मग म्हातारी काय बोलली तूं जाय शीघ्र येथोनि ॥ ७५ ॥

तेथून राणी चालली । तेलियाचे घरीं राहिली ।

तेथेही होणार गति जाहली । तें चतुरी परिसिजे ॥ ७६ ॥

चार घागरी भरोनि तेलियाने । ठेविल्या होत्या तेलानें ।

तिनें पाहतां रितेपणें । तेल अवघें उडालें ॥ ७७ ॥

मग तेली म्हणे झडकर । तूं जाय आतां कृपा करी ।

तूं असतां आम्ही भिकारी । होऊं ऎसें वाटतसे ॥ ७८ ॥

तेली मनी आश्चर्य करी । तेल उडालें कैशापरी ।

ही बाई येतांच घरीं । इच्यानें नाहींसें दिसतसे ॥ ७९ ॥

तेलियानें बाहेर घातली । ती नदीतीरीं चालली ।

तंव नदी सर्व आटोनि गेली । पापयोग्य जाण पां ॥ ८० ॥

मग ती हिंडे वनांत । तंव सरोवर देखिलें अकस्मात ।

जळ निर्मळ उचंबळत । पाहून संधी पातली ॥ ८१ ॥

दृष्टि पडतां जळावर । माजी किडे पडले समग्र ।

आसमंतीचे गुराखी सत्वर । गायी जळप्राशनार्थ आणिल्या ॥ ८२ ॥

मुलें जळप्राशन करिती । तंव किडे देखिले अवचिती ।

तेही जळ त्यागूनि जाती । किडे पडले म्हणोनि ॥ ८३ ॥

गोसावी राहात होता वनीं । तो आला उदकालागुनी ।

एकटी पाहुनि राजनंदिनी । घेऊनि गेला आश्रया ॥ ८४ ॥

गोसावी बोले तिजलागुन । तूं मजलागी कन्येसमान ।

तुज नाहीं अन्नवस्त्राची वाण । स्वस्थचित्तें रहावें ॥ ८५ ॥

मग तेथे राहिली सुंदरी । घरधंदा सर्व करी ।

व्रतभंगाची ऎसी थोरी । नाना दु:खें भोगवीतसे ॥ ८६ ॥

अन्नोदकासी हात लावितां । त्यामाजी किडे होती तत्त्वतां ।

पाहोनि गोसावी चित्ता । आश्चर्य करूं लागला ॥ ८७ ॥

आतां कवण उपाय करावा । इचे पदरीं कोण दोष जाणावा ।

कांही एक यत्‍न करावा । जेणें परिहार होईल ॥ ८८ ॥

मग आरंभिलें अनुष्ठान । तेणें शिव जाहला प्रसन्न ।

माग म्हणे वरदान । जी कां अपेक्षा तुझे मनी ॥ ८९ ॥

मग गोसावी विनवी ईश्वरास । इचे पदरीं काय आहे दोष ।

तो मज सांगिजे अवश्‍य । कृपा करोनि स्वामिया ॥ ९० ॥

शिव म्हणे सोळा सोमवार व्रते । इनें भंगिलें माझे सत्य ।

त्या दोषास्तव दु:ख प्राप्त । दशा ऎशीं जाण पां ॥ ९१ ॥

गोसावी म्हणे उमापती । तूं कृपाळू होऊनि निश्चितीं ।

दोष परिहरोनी महासती । पूर्वस्थिती करावी ॥ ९२ ॥

शिव म्हणे सोळा सोमवार केलिया । इचे दोष पावती विलया ।

ही निर्दोष होऊनियां। आपुल्या स्वामीस भेटेल ॥ ९३ ॥

ऎसें बोलोनि शूलपाणी । गेला आपुल्या स्वस्थानीं ।

व्रत करिती जाहली कामिनी । कांहीएक दिवस ॥ ९४ ॥

तंव तिचे भ्रतारासी । स्मरण जाहलें बहुतां दिवसीं ।

स्त्री कोठें असेल वनवासी । शोध तिचा करावा ॥ ९५ ॥

देशोदेशी हेर पाठविले । हिंडत हिंडत त्या वनासी आले ।

त्यांनीं राजस्त्रियेतें ओळखिलें । मागों लागले गोसावियासीं ॥ ९६ ॥

तो कांही न बोले वचन । हेर गेले परतोन।

राजापाशीं वर्तमान । सांगतां राजा हर्षला ॥ ९७ ॥

आपण आणि प्रधान । दोघे चालिले न लागतां क्षण ।

थोर समारंभें येऊन । गोसावी नमिला साष्टांगीं ॥ ९८ ॥

परस्परें क्षेमालिंगन। वस्त्रें भूषणें देऊन ।

मृदुभाषणें समाधान । योगीश्वरा तोषविला ॥ ९९ ॥

म्हणे राजेंद्रा अवधारी । माझी कन्या हे निर्धारी ।

आजवरी पाळिली माहेरी । आतां तुम्ही पाळिजे ॥ १०० ॥

ऎसें बोलोनि ते अवसरीं । सती दिधली राजाचे करीं ।

राजा उठोनि नमस्कारी । गोसावियासी तेधवां ॥ १०१ ॥

आपुली स्त्री हातीं धरोनीं । बैसविली सुखासनीं ।

आपण तुरंगी आरूढोनी । निज नगरा परतले ॥ १०२ ॥

वाजतगायत आपुल्या स्थळा । येवोनि महोत्सव केला ।

दान दक्षिणा ते वेळां । देऊनि ब्राह्मण तोषविले ॥ १०३ ॥

राजाराणीची भेट जाहली । आनंदे राज्य करूं लागलीं ।

सकळ प्रजा आनंद पावली । महिमा अगाध नेणवे ॥ १०४ ॥

ऎसें जो व्रत करील वरिष्ठ । कृपाळू होऊनि नीळकंठ।

दोष दरिद्र क्लेश संकट । निवारील क्षणार्धे ॥ १०५ ॥

जो कोणी मनकामना धरून ॥ आदरे व्रत करील संपूर्ण ।

त्याचे मनोरथ होतील पूर्ण । शिवकृपेनें सत्यत्वें ॥ १०६ ॥

म्हणे राघव व्यंकटेश साचार । मजसी जाहला चमत्कार ।

भाव धरिल्या साचार । सर्व कामना सिद्ध होती ॥ १०७ ॥

आरोग्यवृद्धी आणि धन । पुत्रपौत्रकन्यारत्‍न ।

इच्छिली इच्छा परिपूर्ण । व्रत करितां पावेल ॥ १०८ ॥

सोळा सोमवारकथा अनेक । श्रवण पठण करिती देख ।

त्यां प्रसन्न उमानायक । नि:संशय जाण पां ॥ १०९ ॥

श्रीव्यास विनवी श्रोतयांप्रती । ही कथा पूर्वापार निश्चितीं ।

नूतन नव्हे कवण कल्पिती । चतुरीं सत्य जाणिजे ॥ ११० ॥

॥ इति श्री सोळा सोमवारकथा संपूर्ण ॥ श्रीशंकरार्पणमस्तु ॥