रावण से युद्ध के समय ऋक्षराज जामवंत भगवान राम की सेना के सेनापति थे. सीता की खोज के लिए उन्होंने ही समुद्र पार कर लंका जाने के लिए हनुमानजी को उनका बल याद दिलाया था, पर कम ही लोग जानते हैं कि वे भगवान ब्रह्मा के अवतार हैं, जिन्हें पौराणिक कथाओं के अनुसार अमर होने का वरदान है. उन्होंने मत्स्य अवतार को छोड़ कर कूर्म अवतार से लेकर श्रीकृष्ण अवतार तक सभी के दर्शन किये. वामन, राम व कृष्ण अवतारों की कई कथाओं में उनका जिक्र मिलता है. विभिन्न पुराणों व मतों के आधार पर ऋक्षराज जामवंत की कथा इस प्रकार है.
रावणाशी युद्धाच्या वेळी रिक्षराज जामवंत हा रामाच्या सैन्याचा सेनापती होता. त्यांनीच हनुमानजींना सीतेच्या शोधात महासागर ओलांडून लंकेला जाण्याच्या त्यांच्या सामर्थ्याची आठवण करून दिली, परंतु काही लोकांना माहित आहे की ते ब्रह्मदेवाचे अवतार आहेत, ज्यांना पौराणिक कथेनुसार अमर होण्याचे वरदान आहे. मत्स्य अवतार वगळता त्यांनी कूर्म अवतारापासून श्रीकृष्ण अवतारापर्यंत सर्वांचे दर्शन घेतले होते. वामन, राम आणि कृष्ण अवतारांच्या अनेक कथांमध्ये त्यांचा उल्लेख आढळतो. विविध पुराण आणि श्रद्धा यांच्या आधारे रिक्षराज जामवंत यांची कथा पुढीलप्रमाणे आहे.
जामवंत हा ब्रह्मदेवाचा अंश होते
पंडित रामचंद्र जोशी यांच्या मते रिक्षाराज जामवंत यांना पुराणात ब्रह्मदेवाचा अवतार म्हटले आहे. ब्रह्मदेवाने एका रूपात विश्वाची निर्मिती करताना जामवंताच्या रूपात भगवंताची पूजा करण्यासाठी, सेवा करण्यासाठी आणि दुसऱ्या रूपात मदत करण्यासाठी अवतार घेतला. विष्णु पुराणात देवासुर संग्रामाच्या वेळी ब्रह्मदेवाच्या घामाने जन्माला आल्याचा उल्लेख आहे आणि अग्निपुराणात तो गंधर्व कन्येपासून अग्निपुत्र म्हणून जन्माला आला आहे, ज्याला अमर होण्याचे वरदान आहे.
जामवंत आणि रामायण काळ
जामवंत यांची त्रेतायुगातील महत्त्वाची भूमिका सांगितली आहे. तुलसीदास आणि वाल्मिकी रामायणानुसार, सीतेच्या शोधात समुद्र पार करून लंकेला जाण्याचे धाडस कोणात नव्हते, तेव्हा त्यांनीच हनुमानजींना त्यांच्या शक्तींची आठवण करून दिली. रावणाशी युद्ध करताना, सेनापतीची भूमिका बजावत, त्यांनी मोठ्या राक्षसांनाही मारले. पौराणिक कथेनुसार, घरी परतण्यास नकार देत अयोध्येला पोहोचल्यावर ते प्रभू श्री रामाच्या चरणी पडले. यावर श्रीरामांनी द्वापार युगात श्रीकृष्णाच्या रूपात प्रकट होण्याचे आश्वासन देऊन त्यांना परत केले.
श्रीकृष्णाने जामवंताच्या मुलीशी लग्न केले
पंडित जोशींच्या मते द्वापर युगात भगवान श्रीकृष्ण जामवंताला भेट देऊन त्यांच्या घरी प्रकटले. स्यमंतका मणीच्या शोधात तो जामवंतच्या घरी गेले. येथे रत्न देण्यास नकार दिल्याने जामवंतने प्रथम त्याच्याशी युद्ध केले, नंतर तो हरू लागला तेव्हा त्याने श्रीरामाला हाक मारली. तेव्हा भगवान श्रीकृष्णाने त्यांना रामाच्या रूपात दर्शन दिले. यानंतर स्यमंतका मणिसोबत जामवंत यांनी आपली कन्या जामवंती श्रीकृष्णाला अर्पण केली आणि तिचे सासरे होण्याचे भाग्य लाभले. तसेच जामवंताच्या वामन अवताराचा उल्लेखही त्यांच्या तारुण्यात अनेक कथांमध्ये आढळतो.
Edited by : Smita Joshi