भारतीय धर्मांमध्ये जेव्हा एखाद्या मूर्तीला अभिषेक केला जातो तेव्हा त्या मूर्तीमध्ये स्थापित करण्यासाठी मंत्राद्वारे देवता किंवा देवतेचे आवाहन केले जाते. यावेळी प्रथमच मूर्तीचे डोळे उघडतात.
मूर्तींच्या अभिषेकात मूर्तीच्या कलात्मक सौंदर्याला महत्त्व नसते. तिथे साधा दगड ठेऊन पावन केले तरी ते एखाद्या सुंदर कलाकाराने बनवलेल्या मूर्तीसारखे फलदायी ठरते. अनेक पवित्र धार्मिक स्थळांमध्ये आपण हेच पाहतो.
बारा ज्योतिर्लिंगे हजारो वर्षांपूर्वी कोणत्यातरी महान शक्तीने जागृत केली होती. त्यात बसवलेल्या मूर्ती कलाकुसरीच्या दृष्टिकोनातून फार सुंदर म्हणता येणार नाहीत. पण त्याचे देवत्व अद्भूत आहे. पुतळ्याचे मूल्य त्याच्या दगडाच्या किमतीवर किंवा त्याच्या सौंदर्यावरुन ठरवले जात नाही. हे या वस्तुस्थितीवर अवलंबून आहे की साधक त्या विशिष्ट स्थानाच्या परिघात पोहोचताच त्याला देवत्वाचा अनुभव येऊ लागतो आणि त्याचा भगवंताशी त्वरित संपर्क सुरू होतो.
जीवनाचे अभिषेक हे एक विलक्षण आणि अद्भुत कार्य आहे. हजारो वर्षांनंतर केवळ काही लोकच जन्माला येतात, जे मूर्तीत जीवन पवित्र करण्यास सक्षम असतात. हजारो वर्षांपूर्वी बारा ज्योतिर्लिंगांना कोणत्यातरी महापुरुषाने पावन केले होते आणि ते आजही चालू आहेत.
प्राणप्रतिष्ठा सोहळा हा देवतांच्या मूर्तीला अभिषेक करण्याच्या एक भाग आहे. हा चरणांचा एक संच आहे ज्याद्वारे, जीवन-ऊर्जा मूर्तीमध्ये ओतली जाते; मग मूर्ती ही देवतेची जिवंत, जाणीवपूर्वक अवतार बनते.
प्राण-प्रतिष्ठेच्या अंतिम चरणांपैकी एकाला चक्षुह-उन्मीलनम् म्हणतात. यात देवतेचे डोळे उघडतात आणि देवता नजरेतून कृपा व आशीर्वाद देऊ लागते.
अशा प्रकारे जेव्हा देवतेचे डोळे उघडतात, तेव्हा मूर्तीसमोर आरसा ठेवला जातो तो केवळ जिवंतपणा किंवा भावना प्रमाणित करण्यासाठी नाही तर देवतेला स्वतःच्या तेजस्वी व्यक्तिमत्त्वाकडे पाहण्यास सक्षम करण्यासाठी देखील असतो. कधी कधी टक लावून पाहण्यात असलेल्या तीव्र चैतन्यमुळे आरसा फुटतो. मूर्तीची प्राण-प्रतिष्ठा विधी योग्यरीत्या संपन्न झाल्यास शक्ती मूर्तीत प्रवेश करते अर्थात मूर्ती जागृत होते आणि जेव्हा मूर्तीच्या डोळ्यावरुन पट्टी हटवले जाते तेव्हा सामान्य माणासांमध्ये ती ऊर्जा झेलण्याची क्षमता नसते म्हणून आरासा दाखवण्यात येतो ज्याने ऊर्जा प्रतिबिंबित होते आणि शक्ती आहे तर आरसा फुटणे अगदी साहजिक आहे.
तथापि केवळ काच फुटली नाही म्हणून प्रतिष्ठा यशस्वी झाली नाही किंवा चुकीची झाली असे मानता कामा नये. काच फोडणे हा अनेक मार्गांपैकी एक मार्ग आहे ज्याद्वारे देवता मूर्तीद्वारे आपली कृपा किंवा लीला (दिव्य खेळ) दर्शविण्यासाठी निवडतात.
हिंदू शास्त्रानुसार, आगम ग्रंथानुसार, ईश्वर हा निर्माता आणि निर्मिलेला आहे, तो सर्वत्र आणि सर्व गोष्टींमध्ये आहे. तर तांत्रिकदृष्ट्या त्याची उपस्थिती सृष्टीच्या कोणत्याही वस्तूमध्ये लावली जाऊ शकते.
