History of Maharashtra Assembly Election: महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीचा संपूर्ण इतिहास, वसंत नाईक हे सर्वाधिक काळ मुख्यमंत्री होते

History of Maharashtra Assembly Election एकेकाळी बंबई प्रांताचा भाग असलेल्या महाराष्ट्र राज्याची स्थापना 1 मे 1960 रोजी झाली. 1962 मध्ये येथे पहिल्यांदा निवडणुका झाल्या. ही निवडणूक दुसऱ्या विधानसभेसाठी होती. यशवंतराव चव्हाण हे बंबई प्रांताचे मुख्यमंत्री असल्याने राज्याच्या स्थापनेनंतर ते महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री बनले. काँग्रेस नेते वसंतराव नाईक हे सर्वाधिक 11 वर्षे 78 दिवस राज्याचे मुख्यमंत्री राहिले. त्याचवेळी काँग्रेसचे आरके सावंत 1963 मध्ये केवळ 10 दिवसांसाठी मुख्यमंत्री झाले. राज्यात सर्वाधिक काळ काँग्रेस पक्षाची सत्ता होती. मात्र सुरुवातीच्या दशकात राज्यात डाव्या विचारसरणीच्या पक्षांचा चांगलाच प्रभाव होता.

पहिली निवडणूक: राज्यात पहिल्यांदा 1962 मध्ये निवडणुका झाल्या. पहिल्यांदाच 264 विधानसभा जागांसाठी झालेल्या निवडणुकीत काँग्रेसला सर्वाधिक 215 जागा मिळाल्या होत्या. राज्यातील पहिल्या निवडणुकीनंतर मारुतराव कन्नमवार राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. त्यांच्या कार्यकाळात त्यांचे निधन झाले. राव यांच्या निधनानंतर पीके सावंत 10 दिवस मुख्यमंत्री राहिले. त्यांच्यानंतर वसंतराव नाईक यांची मुख्यमंत्रीपदी निवड झाली. शेतकरी आणि वर्कर्स पार्टी ऑफ इंडिया (PWPI) या निवडणुकीत दुसऱ्या क्रमांकाचा पक्ष ठरला. PWPI व्यतिरिक्त डाव्या विचारसरणीचे 12 इतर उमेदवारही विजयी झाले. प्रजा सोशालिस्ट पार्टीचे 9 उमेदवारही निवडणुकीत विजयी झाले. 1962 च्या निवडणुकीतही 15 अपक्ष उमेदवार विजयी झाले होते.

नाईक पुन्हा मुख्यमंत्री झाले: 1967 च्या दुसऱ्या विधानसभा निवडणुकीत जागा वाढून 270 झाल्या, पण काँग्रेसच्या जागा 203 वर आल्या. त्यांना बहुमत मिळाले असले तरी वसंतराव नाईक पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. नाईक हे महाराष्ट्राचे सर्वाधिक काळ मुख्यमंत्री राहिलेले होते. या निवडणुकीत पीडब्ल्यूपीआयने आपली कामगिरी सुधारत 19 जागा मिळवल्या. सीपीआय, प्रजा सोशलिस्ट पार्टी आणि आरपीआय यांना अनुक्रमे 10, 8 आणि 5 विधानसभा जागा जिंकण्यात यश आले.

पाच वर्षांत तीन मुख्यमंत्री : 1972 मध्ये तिसऱ्यांदा विधानसभेच्या निवडणुका झाल्या, काँग्रेस पुन्हा सत्तेवर आली. यावेळी काँग्रेसची कामगिरी सुधारली आणि 222 जागा मिळाल्या. निवडणुकीनंतर वसंतराव नाईक पुन्हा मुख्यमंत्री झाले. नाईक 5 डिसेंबर 1963 ते 21 फेब्रुवारी 1975 पर्यंत राज्याचे मुख्यमंत्री होते. नाईक यांच्यानंतर शंकरराव चव्हाण आणि त्यांच्यानंतर 17 मे 1977 रोजी वसंतदादा पाटील मुख्यमंत्री झाले. या निवडणुकीत शिवसेनेनेही आपले खाते उघडले असून, 1 जागा जिंकली. बाळासाहेब ठाकरे यांनी 1966 मध्ये शिवसेनेची स्थापना केली. यावेळी 23 अपक्ष उमेदवारांनीही बाजी मारली, जी आजपर्यंतची सर्वात मोठी संख्या होती. पीडब्ल्यूपीआय 7 जागांसह दुसऱ्या स्थानावर होती, परंतु गेल्या वेळेपेक्षा त्यांच्या जागा कमी होत्या. भारतीय जनसंघाचाही यावेळी महाराष्ट्राच्या राजकीय पटलावर 5 जागा जिंकून उदय झाला.

पवार पहिल्यांदा मुख्यमंत्री झाले: आणीबाणीनंतर 1978 मध्ये झालेल्या विधानसभा निवडणुकीत जनसंघाला मोठे यश मिळाले (99 जागा), पण सरकार स्थापन करू शकले नाही. काँग्रेसचे दोन गट, काँग्रेस (यू) आणि काँग्रेस (आय) यांनी राज्यात सरकार स्थापन केले. दोघांनी मिळून 131 जागा जिंकल्या. राज्यात लोकनेते म्हणून उदयास आलेले वसंतदादा पाटील पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. यावेळी त्यांचा कार्यकाळ अत्यंत अल्प होता. ते केवळ चार महिनेच मुख्यमंत्री राहू शकले. 18 जुलै 1978 रोजी शरद पवार राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. त्यावेळी ते राज्यातील सर्वात तरुण मुख्यमंत्री होते. मुख्यमंत्री होण्यापूर्वी पवार पाटील सरकारमध्ये गृहमंत्री म्हणून कार्यरत होते. या निवडणुकीत प्रथमच 288 जागांवर निवडणूक झाली. 17 फेब्रुवारी 1980 ते 8 जून 1980 पर्यंत राज्यात राष्ट्रपती राजवट होती.

भाजप प्रवेश: 1980 च्या विधानसभा निवडणुकीत काँग्रेसने जोरदार पुनरागमन केले. काँग्रेसने 186 जागा जिंकल्या, तर इतर काँग्रेस गट, काँग्रेस-यू ने 47 जागा जिंकल्या. जनता पार्टी सेक्युलर दुसऱ्या, तर पहिल्यांदाच निवडणूक लढवणाऱ्या भाजपने 14 जागा जिंकून तिसऱ्या स्थानावर आपला ठसा उमटवला. 9 जून 1980 रोजी ए.आर. अंतुले राज्याचे पहिले मुस्लिम मुख्यमंत्री बनले. अंतुले वर्षभराहून अधिक काळ मुख्यमंत्री राहू शकले. त्यांच्यानंतर 21 जानेवारी 1982 रोजी बाबासाहेब भोसले मुख्यमंत्री झाले. भोसले यांचा कार्यकाळही फार काळ टिकला नाही. 2 फेब्रुवारी 1983 रोजी वसंतदादा पाटील पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले.

निलंगेकर मुख्यमंत्री झाले: 1985 मध्ये सातव्या विधानसभेसाठी विधानसभा निवडणुका झाल्या. राज्यात पुन्हा एकदा काँग्रेसचे सरकार स्थापन झाले आणि काँग्रेसचे नेते शिवाजीराव पाटील निलंगेकर राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. या निवडणुकीत काँग्रेसने 161 जागा जिंकल्या, तर काँग्रेस सेक्युलरला 54 जागा मिळाल्या. भाजपने 16 जागा जिंकून आपली कामगिरी सुधारली. जनता पक्षाने 20 जागा जिंकल्या. या पाच वर्षांत राज्याला तीन मुख्यमंत्री मिळाले. निलंगेकरांनंतर शंकरराव चव्हाण (12 मार्च 1986) आणि त्यानंतर शरद पवार (26 जून 1988) राज्याचे मुख्यमंत्री झाले.

शिवसेनेचा उदय: 1990 च्या विधानसभा निवडणुकीनंतर काँग्रेसने सरकार स्थापन केले, परंतु ते 141 जागांपर्यंत मर्यादित होते, जे आजपर्यंत सर्वात कमी होते. या निवडणुकीतील विशेष बाब म्हणजे हिंदुत्वाच्या लाटेवर स्वार होऊन बाळासाहेबांची शिवसेना 52 जागा जिंकून दुसऱ्या क्रमांकाचा पक्ष ठरला. भाजपनेही 42 जागा जिंकल्या. दोन्ही पक्षांनी ही निवडणूक युती म्हणून लढवली. या निवडणुकीतही जनता दलाने 24 जागा जिंकल्या. शरद पवार यांच्या नेतृत्वाखाली सरकार स्थापन झाले आणि त्यानंतर 25 जून 1991 रोजी सुधाकरराव नाईक मुख्यमंत्री झाले. 6 मार्च 1993 रोजी शरद पवार पुन्हा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले.

पहिल्यांदाच शिवसेना-भाजपचे सरकार : 1995 च्या विधानसभा निवडणुकीनंतर राज्यात प्रथमच शिवसेना आणि भाजपचे युतीचे सरकार स्थापन झाले. 14 मार्च 1995 रोजी मनोहर जोशी शिवसेनेचे पहिले मुख्यमंत्री झाले. नंतर 1 फेब्रुवारी 1999 रोजी शिवसेना नेते नारायण राणे मुख्यमंत्री झाले. या निवडणुकीत शिवसेनेने 73 तर भाजपने 65 जागा जिंकल्या. या निवडणुकीत काँग्रेस 80 जागांवर घसरली. या निवडणुकीत जनता दलाने 11 जागा जिंकल्या.

विलासराव देशमुख मुख्यमंत्री झाले: 1999 च्या विधानसभा निवडणुकीनंतर महाराष्ट्रात पुन्हा एकदा काँग्रेसच्या नेतृत्वाखाली सरकार स्थापन झाले. काँग्रेसने सर्वाधिक 75 जागा जिंकल्या, तर मित्रपक्ष राष्ट्रवादीला 58 जागा जिंकता आल्या. शिवसेना 69 जागा जिंकून दुसऱ्या क्रमांकाचा पक्ष ठरला. या निवडणुकीत भाजपने 56 जागा जिंकल्या. लातूर शहरातून निवडणुकीत विजयी झालेले मराठा नेते विलासराव देशमुख 18 ऑक्टोबर 1999 रोजी पहिल्यांदा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. याच कार्यकाळात 18 जानेवारी 2003 रोजी सुशील कुमार शिंदे मुख्यमंत्रीही झाले.

अशोक चव्हाण पहिल्यांदाच मुख्यमंत्री : 2004 मध्ये 11व्या विधानसभेसाठी झालेल्या निवडणुकीत पुन्हा एकदा काँग्रेसच्या नेतृत्वाखाली सरकार स्थापन झाले. विलासराव देशमुख दुसऱ्यांदा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. या निवडणुकीत शरद पवार यांचा राष्ट्रवादी काँग्रेस 71 जागा जिंकून सर्वात मोठा पक्ष ठरला, तर काँग्रेस 69 जागा जिंकून दुसऱ्या स्थानावर आहे. शिवसेना आणि भाजपने अनुक्रमे 62 आणि 54 जागा जिंकल्या. 8 डिसेंबर 2008 रोजी काँग्रेस नेते अशोक चव्हाण मुख्यमंत्री झाले. विलासराव देशमुख हे वसंतराव नाईकांनंतरचे दुसरे नेते होते जे सर्वाधिक काळ मुख्यमंत्री राहिले. देशमुख 7 वर्षे 129 दिवस राज्याचे मुख्यमंत्री राहिले.

पृथ्वीराज चव्हाण मुख्यमंत्री झाले: 2009 मध्ये झालेल्या 12व्या विधानसभेच्या निवडणुकीनंतर काँग्रेसने पुन्हा एकदा 82 जागा जिंकून सरकार स्थापन केले. काँग्रेसचा मित्रपक्ष राष्ट्रवादी काँग्रेसने 62 जागा जिंकल्या. काँग्रेस नेते अशोक चव्हाण पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. त्याच कार्यकाळात 11 नोव्हेंबर 2010 रोजी काँग्रेस नेते पृथ्वीराज चव्हाण यांनाही मुख्यमंत्री होण्याची संधी मिळाली. या निवडणुकीत भाजपने मित्रपक्ष शिवसेनेपेक्षा जास्त जागा जिंकल्या. भाजपला 46 तर शिवसेनेला 44 जागा मिळाल्या. यानंतर राज्यात 28 सप्टेंबर ते 30 ऑक्टोबर 2014 पर्यंत राष्ट्रपती राजवट होती.

पहिल्यांदाच भाजपचे सरकार : 2014 च्या निवडणुकीनंतर प्रथमच राज्यात भाजपच्या नेतृत्वाखाली सरकार स्थापन झाले. भाजप नेते देवेंद्र फडणवीस पहिल्यांदाच राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. त्यांनी 5 वर्षांचा कार्यकाळही पूर्ण केला. या निवडणुकीत शिवसेनेला 63 जागा मिळाल्या. काँग्रेस आणि राष्ट्रवादीच्या अनुक्रमे 42 आणि 41 जागा कमी झाल्या.

उद्धव ठाकरे मुख्यमंत्री झाले: 2019 नंतर भाजप 105 जागा जिंकून सर्वात मोठा पक्ष म्हणून उदयास आला, परंतु असे असूनही ते सरकार बनवू शकले नाहीत. मित्रपक्ष शिवसेनेचे नेते उद्धव ठाकरे यांनी वादामुळे भाजपपासून फारकत घेतली. भाजपने अडीच वर्षे मुख्यमंत्री राहण्याचे आश्वासन दिले होते, ते फेटाळत असल्याचा दावा त्यांनी केला. हा वाद इतका वाढला की अनेक दशके जुनी युती तुटली आणि उद्धव यांनी काँग्रेस आणि राष्ट्रवादीसोबत राज्यात सरकार स्थापन केले. मात्र, उद्धव 2 वर्षे 214 दिवसच मुख्यमंत्री राहू शकले. यानंतर त्यांचा पक्ष शिवसेना फोडून बंडखोर गटाने भाजपच्या मदतीने राज्यात सरकार स्थापन केले आणि एकनाथ शिंदे मुख्यमंत्री झाले. या कार्यकाळात निवडणुकीनंतर लगेचच भाजपचे नेते फडणवीस 15 दिवसांचे मुख्यमंत्री झाले. 12 ते 23 नोव्हेंबरपर्यंत राष्ट्रपती राजवटही होती.

महाराष्ट्राच्या विधानसभा निवडणुकीत मूळ मुद्द्यांशिवाय मराठी अस्मिता, भाषा, प्रादेशिक अस्मिता हे प्रमुख निवडणूक मुद्दे राहिले आहेत. विधानसभा निवडणुकीत जातीयवाद आणि धार्मिक समीकरणेही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. 2024 च्या विधानसभा निवडणुकीत जात हा महत्त्वाचा मुद्दा म्हणून समोर आला आहे. महाविकास आघाडीचे सहयोगी असलेले काँग्रेस नेते राहुल गांधी हे वारंवार जातनिहाय जनगणनेची मागणी करत आहेत. त्याचबरोबर सत्ताधारी आघाडीला मोदींच्या चेहऱ्यावरून आशा आहेत.