स्वामी दयानंद सरस्वती यांचा जन्म 1824 मध्ये मोरबी (मुंबईचे मोरवी संस्थान) जवळील एका ब्राह्मण कुटुंबात काठियावाड प्रदेश, जिल्हा राजकोट, गुजरात येथे झाला. मूल नक्षत्रात जन्माला आल्याने त्यांचे नाव मूलशंकर ठेवण्यात आले. त्यांनी वेदांचे महान विद्वान स्वामी विरजानंद जी यांच्याकडून शिक्षण घेतले होते.
धार्मिक सुधारणेचे प्रणेते दयानंद सरस्वती यांनी 1875 मध्ये गिरगाव, मुंबई येथे आर्य समाजाची स्थापना केली आणि दांभिकतेचा झेंडा फडकावून अनेक उल्लेखनीय कार्ये केली. हे दयानंद पुढे महर्षी दयानंद झाले आणि वैदिक धर्माच्या स्थापनेसाठी 'आर्य समाज'चे संस्थापक म्हणून जगप्रसिद्ध झाले.
आर्य समाजाच्या स्थापनेबरोबरच भारतात बुडून गेलेल्या वैदिक परंपरा पुनर्संचयित करून हिंदू धर्माची जगात ओळख झाली. त्यांनी हिंदीत पुस्तके लिहायला सुरुवात केली आणि संस्कृतमध्ये लिहिलेल्या पूर्वीच्या ग्रंथांचे हिंदीत भाषांतरही केले. महर्षी दयानंद सरस्वती यांचेही भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत मोठे योगदान होते. वेदांच्या प्रचारासाठी त्यांनी संपूर्ण देशाचा दौरा केला आणि पंडित आणि विद्वानांना वेदांचे महत्त्व समजावून सांगितले.
स्वामीजींना संस्कृत भाषेचे सखोल ज्ञान असल्यामुळे ते क्रमिक स्वरूपात संस्कृत बोलत असत. ख्रिश्चन आणि मुस्लिम धर्मग्रंथांवर खूप विचारमंथन केल्यानंतर, त्यांनी एकट्याने तीन आघाड्यांवर आपला संघर्ष सुरू केला ज्यामध्ये त्यांना अपमान, कलंक आणि अनेक दुःखांना सामोरे जावे लागले. दयानंदच्या ज्ञानाला उत्तर नव्हते. तो काय म्हणतोय याचे उत्तर कोणत्याही धर्मगुरूकडे नव्हते.
'भारत भारतीयांचा आहे' हे त्यांचे प्रमुख विधान आहे. 1857 च्या स्वातंत्र्य संग्राम क्रांतीची संपूर्ण योजना स्वामीजींच्या नेतृत्वाखाली तयार झाली आणि ते त्याचे मुख्य शिल्पकार होते. ब्रिटीशांच्या जुलमी राजवटीला कंटाळलेल्या भारतात 'भारत भारतीयांचा आहे' असे म्हणण्याचे धाडस फक्त दयानंदमध्ये होते. त्यांनी आपल्या प्रवचनातून भारतीयांना राष्ट्रवादाचा उपदेश केला आणि भारतीयांना देशासाठी मरण्यासाठी प्रवृत्त केले.
एकदा औपचारिक चर्चेदरम्यान ब्रिटीश सरकारकडून स्वामीजींसमोर एक मुद्दा मांडण्यात आला की, व्याख्यानाच्या सुरुवातीला तुम्ही देवाला जी प्रार्थना करता, ती तुम्ही इंग्रजी सरकारच्या कल्याणासाठीही प्रार्थना करू शकता का? तेव्हा स्वामी दयानंदांनी मोठ्या धाडसाने उत्तर दिले, 'मी अशी कोणतीही गोष्ट स्वीकारू शकत नाही. माझा स्पष्ट विश्वास आहे की माझ्या देशवासीयांच्या सुरळीत प्रगतीसाठी आणि भारताला सन्माननीय स्थान मिळावे यासाठी मी दररोज देवापुढे प्रार्थना करतो की माझे देशवासीय परकीय सत्तेच्या तावडीतून लवकर मुक्त व्हावेत.' आणि त्याच्या या चोख प्रत्युत्तराने तिलमिलाई इंग्रज सरकारने त्याला संपवण्याचे विविध कारस्थान रचण्यास सुरुवात केली.
थोर समाजसुधारक स्वामीजींचे 30 ऑक्टोबर 1883 रोजी दिवाळीच्या संध्याकाळी निधन झाले.