संत ज्ञानेश्वर म्हणजे महाराष्ट्राचे अनमोल रत्न! असे अनोखे व्यक्तिमत्व आणि अलौकिक चरित्र अर्थात संत ज्ञानेश्वर, महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक जीवनाचे, अतींद्रिय क्षेत्राचे, 'ना भूत ना भविष्य'! गेली सुमारे 725 वर्षे महाराष्ट्रातील सर्व पिढ्या, समाजातील सर्व स्तरातील लोकांच्या मनात हे व्यक्तिमत्त्व अखंड श्रद्धेचे स्थान आहे; आणि श्रद्धेचे स्थान येत्या असंख्य पिढ्यांसाठी कायमस्वरूपी आणि उच्च स्थानावर राहणार आहे; अशी एकांगी व्यक्ती, म्हणजे संत ज्ञानेश्वर!
संत ज्ञानेश्वरांचा जन्म इसवी सन १२७५ मध्ये भाद्रपदाच्या कृष्ण पक्षाच्या अष्टमीला महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठणजवळील आपेगाव येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठल पंत आणि आईचे नाव रुक्मिणीबाई होते. मुक्ताबाई त्यांची बहीण होती. त्याचे दोन्ही भाऊ निवृत्तीनाथ आणि सोपानदेवही संत स्वभावाचे होते.
त्यांच्या वडिलांनी तारुण्यातच गृहस्थाचा त्याग करून संन्यास घेतला होता, पण गुरूंच्या आज्ञेने त्यांना पुन्हा गृहस्थ सुरू करावे लागले. या घटनेला समाजाने मान्यता न दिल्याने त्यांना समाजातून बहिष्कृत करावे लागले. ज्ञानेश्वरांच्या पालकांकडून हा अपमान सहन झाला नाही आणि मुलाच्या ज्ञानेश्वरच्या डोक्यावरून त्याच्या पालकांची सावली कायमची उठली.
याच्या अवघ्या १५ व्या वर्षी ज्ञानेश्वर या विद्वान बालकाने गीतेवर मराठीत ज्ञानेश्वरी नावाचे भाष्य रचले. हे संत नामदेवांचे समकालीन होते आणि त्यांनी त्यांच्यासोबत महाराष्ट्रभर प्रवास केला, लोकांना ज्ञान आणि भक्तीची ओळख करून दिली आणि समता, समानतेचा संदेश दिला. वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी या महान संत आणि भक्त कवीने हे नश्वर जग सोडून संजीवन समाधी घेतली.
संत ज्ञानेश्वरांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य त्रयोदशी दिवशी होतो. आळंदी येथे या निमित्त कार्यक्रम आयोजित केले जातात. समाधी सोहळा श्री गुरु हैबत बाबांच्या समाधी सोहळ्यापासून सुरु होऊन कार्तिक अष्टमीला संजीव समाधी सोहळा सुरु होऊन कार्तिक अमावास्येपर्यंत असतो.
यंदा संजयवं समाधी सोहळा कोरोनाच्या निर्बंधाच्या संपल्यानंतर मोकळ्या श्वासात होणार असून यंदाच्या वर्षी भाविकांची गर्दी होत आहे. नागरिकांच्या सुरक्षेसाठी पोलीस यंत्रणा सज्ज असून २४ तास सीसीटीव्ही लावण्यात आले आहे.
संत माउली ज्ञानेश्वर यांनी वयाच्या १६ वर्षी ज्ञानेश्वरी आणि अमृतानुभव या ग्रंथांची रचना केली
यामध्ये मराठी भाषेतील 9000 ओव्यांमधील गीतेच्या मूळ 700 श्लोकांचे अतिशय रसाळ आणि ज्वलंत विवेचन आहे. फरक एवढाच आहे की ते श्री शंकराचार्यांप्रमाणे गीतेचे प्रतिपदा भाष्य नाही. खरे तर ती गीतेची भावार्थदीपिका आहे.
हे भाष्य ज्ञानेश्वरजींच्या स्वतंत्र बुद्धीची देणगी आहे. मूळ गीतेतील अध्याय संगत आणि श्लोक संगत यांच्या संदर्भातही कवीची आत्मबुद्धी अनेक ठिकाणी दिसून आली आहे. सुरुवातीच्या प्रकरणांचे भाष्य थोडक्यात आहे, पण हळूहळू ज्ञानेश्वरांची प्रतिभा फुलली आहे. गुरु-भक्ती, प्रेक्षकांची प्रार्थना, मराठी भाषेचा अभिमान, गीतेचे स्तवन, श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांचे कृत्रिम स्नेह इत्यादींनी ज्ञानेश्वरांना विशेष मोहित केले आहे.
यांवर चर्चा करताना ज्ञानेश्वरांचे वाणी साक्षात वर्णमाला साहित्याच्या अलंकाराने सजले आहेत. हे खरे आहे की आजपर्यंत भगवद्गीतेवर अधिकृत आवाजासह अनेक काव्याची पुस्तके लिहिली गेली आहेत. त्यांच्या विशिष्ट गुणांमुळे, त्यांचे निर्माते आपापल्या ठिकाणी सर्वोत्तम आहेत, तथापि विद्वत्ता, काव्य आणि संतत्व या तीन दृष्टिकोनातून गीतेच्या सर्व भाष्यांमध्ये 'ज्ञानेश्वरी'ला सर्वोत्तम स्थान आहे.