वस्तुनिष् ठ भूमिकेवरू न विचा र केल ा तर च शिवाजीमहाराजांच्य ा थोरवीच े आकल न होई ल. त्यांन ी स्वराज्यसंस्थापन ा केल ी याच ा अर् थ त्यांन ी मुसलमानांच े वर्चस् व नाहीस े केल े. युरोपी य व्यापार्‍यांच्य ा वखार ी लुटल्य ा आण ि जाळल्य ा याच ा अर् थ त्यांच्य ा आक्रम क वृत्तील ा पायबं द घातल ा. त े लोकोत्त र पुरू ष होत े याविषय ी वा द असण्याच े कार ण नाह ी. जगाती ल कोणत्याह ी विभूतीच्य ा अंग ी आढळणार े अने क असाधार ण गु ण त्यांच्य ा ठाय ी एकत्रि त झाल े होत े. लहानपणापासू न नान ा प्रकारच ी संकट े सोसल्यामुळ े त्यांन ा जगाच ा विशे ष अनुभ व होत ा आण ि त्याच ा योग् य उपयो ग करू न घेण्याच ी बुद्ध ी स्वभावा त:च त्यांच्य ा ठिकाण ी होत ी. त्यांच ी राहण ी साध ी होत ी. त्यामुळ े शिपाईगड्यां त त्यांच्यासंबंध ी आपुलक ी होत ी. त्य ा बळाव र त्यांन ी आपल्याभोवत ी जीवा स जी व देणार े असंख् य मित् र गोळ ा केल े होत े.
महारा ज नीतिमा न होत े. त्यांन ा कोणतेह ी व्यस न नव्हत े. शत्रूच्य ा स्त्रियांन ा त्यांन ी सुखरूपपण े त्यांच्य ा घर ी पोहोचविल्याच े प्रसं ग त्यांच्य ा चरित्रा त आहे त. आपल्य ा आचरणान े त्यांन ी प्रजेल ा नीतीच ा धड ा शिकविल ा होत ा. त्यांच्य ा राजनीती त शक्त ी व युक्त ी य ा दोहींच ा समन्व य होत ा. त े जस े शू र योद्ध े होत े तस े बुद्धिमा न मुत्सद्द ी होत े. ध्ये य आण ि व्यवहा र यांच ी सांग ड घालण्याच े कौशल् य त्यांन ा साधल े होत े.
त्यांच ी धर्माव र न ि: सी म श्रद्ध ा होत ी. धर्मभावन ा त्यांच्य ा अं त: करणा त सदै व जागृ त होत ी. राष्ट्रोन्नत ी धर्मोन्नतीव र अवलंबू न आह े अश ी त्यांच ी दृ ढ धारण ा होत ी. तिच्य ा अनुषंगान े त्यांच ी सार ी कार्य े हो त. राज्यव्यवहाराबाब त त्यांच ा स्वभा व अत्यं त कड क होत ा. गुन्हेगाराल ा त े जबरदस् त शिक्ष ा दिल्याशिवा य राहा त नस त. प्रतापरा व गुजरांवरच ा त्यांच ा रा ग इतिहासा त नमू द आह े. कारभारा त महारा ज कड क असल े तर ी मुळा त त े अं त: करणान े कोम ल व दयाशी ल होत े. त्यांन ी पैस ा गोळ ा केल ा. कार ण सैन् य ठेवण्या स पैस ा उभाराव ा लागत ो. आण ि सैन्याशिवा य शत्रूल ा तों ड देत ा ये त नाह ी. त्यांन ी थोड्य ा पैशां त व थोड्य ा खर्चा त फौजफाट ा व ग ड, किल्ल े यांच ी अत्यं त उत्त म व्यवस्थ ा ठेवल ी. अडाण ी मावळ्यांन ा त्यांन ी हाताश ी धरल े व स्वराज्यस्थापनेच े कार् य केल े. या त त्यांच ी योजकत ा व्यक् त होत े. त्यांच्य ा पश्चा त ह े कार् य कुणा स साधल े नाह ी. कार ण मराठ्यांश ी जश ी परंपर ा ऐक ू येत े तश ी मावळ्यांच ी परंपर ा ऐक ू ये त नाह ी. य ा वस्तुस्थितीच ा कदाचि त आनुवंशिकतेश ी संबं ध असाव ा.
राज्यकारभारा त महारा ज सदै व साव ध होत े. त्यांच े हेरांच े खात े होत े. त्यांच्य ा हेरां त बहिर्ज ी नाई क प्रसिद् ध आह े. कारभा र चालविण्यासाठ ी त्यांन ी अष्टप्रधा न नेमल े होत े. त्यांच्या त कामाच ी वाटण ी करण्या त आल ी होत ी, त्यांच ी शिस् त अत्यं त कड क होत ी. त्यांन ी जिंकलेल्य ा मुलुखाव र चौथा ई म्हणू न ए क नवी न हक् क बसविल ा. त्य ा चौथाईच्य ा उत्पन्नाव र जिंकलेल्य ा प्रदेशाच्य ा संरक्षणाच ा आण ि फौजेच्य ा इत र खर्चाच ा भा र अस े. तिच्यावरू न इंग्रजांन ा तैनात ी फौजेच ी कल्पन ा स्फुरल ी होत ी. महाराजांच ी फौ ज कित ी शिस्तबद् ध होत ी याच ी साक् ष त्यांच े ह े पत् र देई ल.
पावसाळ्याच्य ा तोंड ी त्यांन ी सैन्याल ा ताकी द दिल ी आह े, '' पावसाळ्याकारण े पागे स साम ा व दाण ा व वरक ड केल ा होत ा त ो कित्ये क खर् च होऊ न गेल ा. परंत ु जरू र जाल े त्याकरित ा कारकुनाकडू न व गडोगड ी गल्ल ा असे ल त ो देववू न जैसीतैस ी पागेच ी बेगम ी केल ी आह े. असे ल तोवर ी धुंद ी करू न चारा ल. म ग पडत्य ा पावसा त काह ी मिळणा र नाह ी. उपा स पडती ल. घोड ी मरावया स लागती ल. म्हणज े विलाती स तसवी स दे ऊ लागा ल. तर ी रयते स काडीच ा आधा र द्यावयाच ी गर ज नाह ी. घल क पागेच े आहे त, ख ण धरू न राहिल े असती ल, कोण ी आगट्य ा करती ल, कोण ी भलते च जाग ा चुल ी रंधनाल ा करती ल, कोण ी तंबाकूल ा आग ी घेती ल. गव त पडल े आह े ऐस े अग र वार े लागल े आह े ऐस े मनाम न आणित ा म्हणज े अविस्त्रा च एखाद ा दग ा होई ल. रात्री स दिव ा घरा त असे ल, अविस्त्रा च उंदी र वा त नेई ल, त े गोष्ट ी न ह ो. बदनाम ी ज्याव र येई ल त्या स, मराठियाच ी त ो इज्ज त वाचणा र नाह ी.