भीष्म अष्टमी 2023: माघ महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील अष्टमीला भीष्म अष्टमी म्हणतात. या दिवसाला भीष्म तर्पण दिवस असेही म्हणतात. यंदा भीष्माअष्टमी शनिवार, 28 जानेवारी 2023 रोजी येणार आहे.
भीष्म अष्टमीचे महत्त्व- भीष्म अष्टमीचे महत्त्व: धार्मिक मान्यतेनुसार, भीष्म पितामह यांनी या दिवशी आपल्या प्राणाची आहुती दिली होती आणि नंतर त्यांना अर्पण करण्यात आले. या दिवशी व्रत किंवा पूजा केल्याने निपुत्रिक जोडप्यांना गुणवान संतती प्राप्त होते. या दिवशी पितरांना पिंडदान आणि तर्पण अर्पण केल्याने सर्व प्रकारची पापे नष्ट होतात.
माघे मासि सीताष्टम्यं सतिलं भीष्मातर्पणम् ।
श्रद्धाच ये नरा: कुर्युस्ते स्यु: सन्ततिभागिन:।
अर्थ : जो मनुष्य माघ शुक्ल अष्टमीला भीष्मासाठी तर्पण, जलदान इत्यादी करतो, त्याला सर्व प्रकारच्या पापांपासून मुक्ती मिळते.
भीष्म महाभारत कथा- या कथेनुसार भीष्म पितामह यांचे खरे नाव देवव्रत होते. हस्तिनापूरचा राजा शंतनुची राणी गंगा हिच्या पोटी त्याचा जन्म झाला. एके काळी. राजा शंतनू शिकार करत असताना गंगेच्या काठावर गेले . तेथून परतत असताना त्यांची भेट हरिदास केवट यांची कन्या मत्स्यगंधा (सत्यवती) हिच्याशी झाली.
मत्स्यगंधा खूप सुंदर होती. तिला पाहून शंतनू तिच्या सौंदर्याने मंत्रमुग्ध झाले . एके दिवशी राजा शंतनू हरिदासकडे जातात आणि त्यांची कन्या सत्यवतीचा हात मागतात, पण हरिदास राजाचा प्रस्ताव नाकारतो आणि म्हणतो- महाराज! तुमचा ज्येष्ठ पुत्र देवव्रत. तुमच्या राज्याचा वारसदार आहे. माझ्या कन्येच्या मुलाला राज्याचा वारस म्हणून घोषित कराल तर मी मत्स्यगंधाचा हात तुमच्या हातात द्यायला तयार आहे. पण राजा शंतनूने हे मान्य करण्यास नकार दिला.
असाच काही वेळ निघून जातो, पण ते सत्यवतीला विसरू शकत नाहीत आणि तिच्या आठवणीने रात्रंदिवस व्याकुळ होत असतात. हे सर्व पाहून एके दिवशी देवव्रतने वडिलांना अस्वस्थ होण्याचे कारण विचारले. संपूर्ण कथा कळल्यावर देवव्रत स्वतः केवट हरिदास यांच्याकडे गेले आणि त्याची उत्सुकता शांत करण्यासाठी हातात गंगेचे पाणी घेऊन 'मी आयुष्यभर अविवाहित राहीन' अशी शपथ घेतली. देवव्रताच्या या कठीण व्रतामुळे त्यांना भीष्म पितामह असे नाव पडले. तेव्हा राजा शंतनूने प्रसन्न होऊन आपल्या पुत्राला इच्छित मृत्यूचे वरदान दिले.
महाभारताच्या युद्धात शय्येवर पडूनही भीष्म आपले प्राण सोडत नाहीत. भीष्म अंथरुणावर पडल्यानंतर आणखी 8 दिवस युद्ध चालले आणि त्यानंतर भीष्म शेतात एकटे पडले. ते सूर्य उगवण्याची वाट पाहत राहिले आणि जेव्हा मकर संक्रांतीच्या दिवशी सूर्य उगवला तेव्हा त्यांनी माघ महिन्याची वाट पाहिली आणि माघ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील अष्टमीला देहत्याग करण्याचा निर्णय घेतला.
भीष्मांना हे चांगलं माहीत होतं की सूर्य उगवल्यावर आपल्या प्राणाची आहुती दिल्याने आत्म्याला मोक्ष मिळतो आणि ते आपल्या जगात परत जातील आणि त्यांना मुक्ती मिळेल. म्हणूनच ते सूर्योदयाची वाट पाहतात. परंतु सूर्य उत्तरायण असून ही त्यांनी देह सोडला नाही कारण शास्त्रानुसार माघ महिन्यातील शुक्ल पक्ष हा सर्वोत्तम काळ मानला जातो.
नंतर माघ महिन्याच्या आगमनानंतर सूर्याच्या उत्तरायणानंतर युधिष्ठिर नातेवाईक, पुजारी व इतर लोक भीष्मांकडे पोहोचतात. त्या सर्वांना भीष्म म्हणाले की मी 58 दिवसांपासून या पलंगावर आहे. माझ्या नशिबाने माघ महिन्याचा शुक्ल पक्ष आला आहे. आता मला माझे शरीर सोडायचे आहे. यानंतर सर्वांचा प्रेमाने निरोप घेत त्यांनी देह सोडला. भीष्माचे स्मरण करून सर्वजण रडू लागले. युधिष्ठिर आणि पांडवांनी त्यांचा मृतदेह चंदनाच्या चितेवर ठेवला आणि अंत्यसंस्कार केले. 150 वर्षांहून अधिक काळ जगल्यानंतर भीष्मांना निर्वाण मिळाले असे म्हटले जाते. एका गणनेनुसार त्यांचे वय सुमारे 186 वर्षे असल्याचे सांगितले जाते.
सुमारे 58 दिवस मृत्यूशय्येवर पडून राहिल्यानंतर जेव्हा सूर्य उत्तरायण झाला, तेव्हा माघ महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील अष्टमी तिथीला भीष्म पितामहांनी देहत्याग केला, म्हणूनच हा दिवस त्यांचा निर्वाण दिन आहे.
मान्यतेनुसार जो व्यक्ती या दिवशी उपवास करून आपल्या पितरांना जल, कुश आणि तीळ यांचे तर्पण अर्पण करतो, त्याला निश्चितच संतती आणि मोक्ष प्राप्त होतो आणि त्याच्या पितरांनाही वैकुंठ प्राप्त होते. भीष्म पितामहांच्या स्मरणार्थ या दिवशी श्राद्धही केले जाते.