रमन प्रभाव म्हणजे प्रकाशाच्या तरंगलांबीमध्ये होणारा बदल संदर्भित करतो जेव्हा एखाद्या पदार्थाच्या रेणूंद्वारे विखुरल्यानंतर प्रकाशाचा किरण विक्षेपित होतो.
जेव्हा प्रकाशाची मोनोक्रोमॅटिक किरण एखाद्या पदार्थाच्या धूळमुक्त, पारदर्शक तळातून जाते तेव्हा त्याचे प्रकाश कण (फोटोन) पदार्थाच्या रेणूंशी असमानपणे आदळतात. या टक्करांमुळे आपतीत प्रकाशाचा एक भाग घटना किरणांच्या दिशेशिवाय इतर दिशांना विखुरला जातो. प्रकाश-रेणू परस्परसंवादाच्या वेळी उर्जेच्या देवाणघेवाणीवर अवलंबून, विखुरलेल्या प्रकाशात खालीलपैकी एका प्रकारच्या प्रकाश लहरींचा समावेश होतो:
रेले स्कॅटरिंग : प्रकाशाचा मोठा भाग अपरिवर्तित परत येतो. अशा प्रकारे, परावर्तित प्रकाशाच्या मोठ्या भागाची तरंगलांबी घटना प्रकाशासारखीच असते. याला रेले स्कॅटरिंग म्हणतात.
स्टोक्स रमन स्कॅटरिंग: जेव्हा विखुरलेल्या प्रकाशाचा एक छोटासा भाग एखाद्या पदार्थाच्या रेणूंशी आदळतो तेव्हा या संपूर्ण प्रक्रियेमुळे ऊर्जेचा अपव्यय होतो. अशा प्रकारे, परावर्तित प्रकाशाची तरंगलांबी घटना प्रकाशापेक्षा जास्त असते. याला स्टोक्स रमन स्कॅटरिंग म्हणतात.
अँटी-स्टोक्स रमन स्कॅटरिंग: जेव्हा विखुरलेल्या प्रकाशाचा काही भाग अधिक ऊर्जेसह परावर्तित होतो, तेव्हा परस्परसंवाद करणाऱ्या रेणूपासून ऊर्जा प्राप्त होते. अशा प्रकारे, या परावर्तित प्रकाशाची तरंगलांबी घटना प्रकाशापेक्षा कमी असते. याला अँटी स्टोक्स रमन स्कॅटरिंग म्हणतात.
अशाप्रकारे, स्टोक्स रमन रेषा आणि अँटी-स्टोक्स रमन रेषा यांची तरंगलांबी घटना प्रकाशापेक्षा वेगळी आहे. विखुरलेल्या प्रकाशाच्या काही भागाच्या तरंगलांबीतील या बदलाला रमन प्रभाव म्हणतात.
रमन इफेक्टचे ऍप्लिकेशन्स
हा प्रभाव रमन स्पेक्ट्रोस्कोपीमध्ये वापरला जातो, ही पद्धत पदार्थांची रासायनिक रचना निश्चित करण्यासाठी आणि तपासण्यासाठी वापरली जाते.
या तंत्राचा आधार असा आहे की विखुरलेल्या प्रकाशाच्या तरंगलांबीमधील बदलांचे प्रमाण आणि स्वरूप प्रत्येक रेणूसाठी विशिष्ट आहे आणि त्याच्या कंपन आणि रोटेशनल ऊर्जा अवस्थांबद्दल माहिती प्रदान करते. या बदलाचे विश्लेषण करून, शास्त्रज्ञ रेणू ओळखू शकतात आणि त्याची रचना, रचना आणि इतर गुणधर्मांचा अभ्यास करू शकतात.