राजकोट किल्ल्यातील छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्याच्या कपाळावरील जखमेच्या खुणेवरून गदारोळ का? कशी झाली ही जखम?

अलीकडेच सिंधुदुर्गातील राजकोट किल्ल्यातील छत्रपती शिवाजी महाराजांचा पुतळा कोसळल्याच्या घटनेने इतिहासकार, राजकारणी आणि जनतेत जोरदार चर्चेला उधाण आले आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कपाळावर जखमेची खूण असलेला या कोसळलेल्या पुतळ्यामुळे ऐतिहासिक तथ्ये आणि पुतळ्याच्या कलात्मक अभिव्यक्तीवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.

 जखमेच्या खुणेचा ऐतिहासिक संदर्भ काय आहे: छत्रपती शिवाजी महाराजांना त्यांच्या लष्करी पराक्रमासाठी आणि शौर्यासाठी, विशेषत: मुघल आणि विजापूर यांच्याविरुद्धच्या युद्धांसाठी स्मरणात ठेवले जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील सर्वात महत्वाची घटना म्हणजे 1659 मध्ये विजापूर सल्तनतचे  सेनापती अफझलखान याच्याशी झालेला त्यांचा सामना.

मुत्सद्देगिरीच्या नावाखाली या बैठकीचे आयोजन करण्यात आले होते, मात्र त्याचे रूपांतर प्राणघातक हल्ल्यात झाले. अफझलखानाने छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या हत्येचा प्रयत्न केला आणि त्यादरम्यान अफझलखानाने छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कपाळावर गंभीर इजा केली. तथापि, छत्रपती शिवाजी महाराज सावध होते आणि त्यांनी संरक्षणात्मक चिलखत घातली आणि लपवलेली शस्त्रे वापरली, ज्यामुळे ते अफझल खानचा सामना करू शकले आणि शेवटी त्यांनी अफझल खानाचा वध केला. या घटनेने मराठा इतिहासाला एक कलाटणी दिली आणि छत्रपती शिवाजीं महाराजांच्या शौर्याची पुष्टी दिली, परंतु या चकमकीत त्यांच्या कपाळावर झालेल्या जखमाची कायमची छाप सोडली.

तथापि, ही प्रसिद्ध घटना असूनही, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या अधिकृत चित्रांमध्ये आणि पुतळ्यांमध्ये  या जखमेचे खूण क्वचितच चित्रित केले गेले आहे. के. ए. केळुसकरांनी लिहिलेल्या 'द लाइफ ऑफ शिवाजी महाराज' या ऐतिहासिक पुस्तकातही या जखमेचा उल्लेख आहे, पण ही जखमेची खूण अनेकदा त्यांच्या जिरेटोपखाली लपलेली असायची.

राजकोट किल्ल्यातील छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्यावरून वाद काय आहे: राजकोट किल्ल्यातील छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्यावर हे जखमेचे चिन्ह दाखवल्याने राजकीय चर्चेला उधाण आले आहे. 2023 मध्ये अनावरण केलेल्या  या 35 फूट उंच पुतळ्याच्या नुकत्याच झालेल्या पडझडीमुळे वाद आणखी वाढला आहे. पुतळ्यात दाखवण्यात आलेल्या या चिन्हामुळे इतर पुतळ्यांमध्ये ही खूण न दिसल्यामुळे चर्चेला उधाण आले आहे.

पुतळ्याच्या समीक्षकांचे म्हणणे आहे की ही कलात्मक निवड ऐतिहासिक धारणा बदलू शकते, तर काहीजण हे छत्रपती शिवाजीच्या खऱ्या लढाईचे आणि लष्करी मोहिमेतील शौर्याचे प्रतीक मानतात. पण पुतळ्याचे निर्माते जयदीप आपटे यांनी ही खूण का घेतली, असा प्रश्न महाराष्ट्रातील राष्ट्रवादी काँग्रेसचे नेते अमोल मिटकरी यांनी केला. इतिहासाची विकृतीकरण करण्याचा हा संभाव्य प्रयत्न असल्याचे मिटकरी यांनी म्हटले आहे. 

दुसरीकडे, काही इतिहासकारांचा असा विश्वास आहे की छत्रपती शिवाजी महाराजांना या चिन्हासह दर्शविल्याने त्यांची योद्धा प्रतिमा अधिक प्रामाणिक होते. जरी हा डाग त्यांच्या जिरेटोपमुळे पारंपारिक चित्रणांमध्ये ठळक नसला तरी, तो उपस्थित होता आणि हे त्यांच्या लष्करी मोहिमे दरम्यान शत्रूंनी केलेल्या आक्रमक हल्ल्यांमुळे त्यांना युद्धात आलेल्या अडचणींचे प्रतीक होते.

या वादामुळे महाराष्ट्राचे राजकारण चांगलेच तापले असून, पुतळा कोसळल्याने  महाराष्ट्रात राजकीय आरोप-प्रत्यारोप सुरू झाले आहेत. राष्ट्रवादी काँग्रेससह विरोधी पक्षांनी सत्ताधारी आघाडीवर निष्काळजीपणा आणि भ्रष्टाचाराचा आरोप केला आहे आणि अशा स्मारकांच्या बांधकामात अधिक जबाबदारीची मागणी केली आहे. कोसळलेल्या पुतळा आणि चिन्हाच्या वादावरून विविध राजकीय पक्षांनी राज्य सरकारवर टीका केली आहे. यावर पंतप्रधान मोदींनीही माफी मागितली आहे.

राजकोट किल्ल्यावरील पुतळ्यावर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कपाळावर दिसणारे डाग ऐतिहासिक वस्तुस्थिती आणि कलात्मक व्याख्येला स्पर्श करते. शिवरायांनी सहन केलेल्या कष्टांचे आणि त्यांच्या शौर्याचे प्रतिक असूनही, सार्वजनिक स्मारकांमध्ये त्याचे चित्रण केल्याने इतिहास कसा मांडावा यावर व्यापक वादविवाद सुरू झाले आहेत. या मुद्द्यावरून राजकारणी आणि इतिहासकारात वाद सुरु असताना, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कपाळावरील ही जखमेची खूण आता केवळ युद्धाची जखम राहिलेली नाही, तर ऐतिहासिक सत्य आणि सार्वजनिक स्मृती यांच्यातील संतुलनाचे प्रतीक बनले आहे.

Edited by - Priya Dixit