अहिल्याबाई होळकर (३१ मे १७२५ - १३ ऑगस्ट १७९५) या मराठा साम्राज्याच्या माळवा प्रांतातील होळकर घराण्याच्या ‘पुण्यश्लोक’ आणि ‘तत्त्वज्ञानी महाराणी’ म्हणून प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी इंदूर आणि महेश्वर या दोन शहरांशी संबंधित असलेल्या त्यांच्या प्रशासकीय आणि लोककल्याणकारी कार्यांद्वारे इतिहासात अमर नाव कमावले. खाली या दोन शहरांशी संबंधित त्यांच्या योगदानाचा आणि इतिहासाचा संक्षिप्त आढावा दिला आहे:
इंदूर आणि अहिल्याबाई होळकर
इंदूर हे माळवा प्रांतातील होळकर घराण्याचे प्रमुख केंद्र होते. अहिल्याबाईंच्या सासरे मल्हारराव होळकर यांनी १७३४ मध्ये माळव्यात होळकर राज्याची स्थापना केली होती. अहिल्याबाईंनी इंदूरला प्रशासकीय आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध केले.
प्रशासकीय योगदान:
अहिल्याबाईंनी इंदूरमध्ये न्यायप्रिय आणि लोककल्याणकारी शासन राबवले. त्यांनी कायद्याचे राज्य प्रस्थापित केले, ज्यामुळे प्रजेची समृद्धी वाढली.
१७८४ मध्ये त्यांनी इंदूरला भेट दिली आणि तेथील प्रशासकीय व्यवस्था सुधारली. उदाहरणार्थ सराफा परिसरात डकैतीच्या घटनेनंतर त्यांनी तात्काळ चौकशीचे आदेश दिले आणि कठोर कारवाई केली.
इंदूरच्या विकासाला चालना देण्यासाठी त्यांनी व्यापारी, सावकार आणि स्थानिक जमीनदारांशी संवाद साधला, ज्यामुळे शहरात स्थलांतर वाढले आणि आर्थिक प्रगती झाली.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक योगदान:
अहिल्याबाईंनी इंदूरमध्ये अनेक मंदिरे, आणि धर्मशाळांचे बांधकाम केले. यामुळे शहराला धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्राचे स्वरूप प्राप्त झाले.
त्यांच्या स्मरणार्थ इंदूर येथील विमानतळाचे नाव “देवी अहिल्या इंटरनॅशनल एअरपोर्ट” आणि विद्यापीठाचे नाव “देवी अहिल्या विश्वविद्यालय” ठेवण्यात आले आहे.
१९९६ मध्ये इंदूरच्या नागरिकांनी त्यांच्या नावाने जनसेवेसाठी पुरस्कार सुरू केला, जो दरवर्षी दिला जातो. पहिला पुरस्कार नानाजी देशमुख यांना प्रदान करण्यात आला.
औद्योगिक आणि सामाजिक कार्य:
अहिल्याबाईंनी इंदूर आणि परिसरात औद्योगिक धोरण आखले, ज्यामुळे स्थानिकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्या. विशेषत: महिलांच्या आत्मनिर्भरतेसाठी त्यांनी कुटीर उद्योगांना प्रोत्साहन दिले.
त्यांनी इंदूरला सुंदर आणि व्यवस्थित शहर बनवण्यासाठी रस्ते, बगीचे आणि पाण्याच्या सुविधांचे नियोजन केले.
महेश्वर आणि अहिल्याबाई होळकर
महेश्वर हे नर्मदा नदीच्या काठावरील ऐतिहासिक शहर आहे, ज्याला अहिल्याबाईंनी १७६७ मध्ये आपली राजधानी बनवले. महेश्वरला त्यांनी धार्मिक, सांस्कृतिक आणि प्रशासकीय केंद्र म्हणून विकसित केले.
प्रशासकीय आणि लष्करी योगदान:
अहिल्याबाईंनी महेश्वर येथे आपली राजधानी हलवून माळवा प्रांताचा कारभार यशस्वीपणे सांभाळला. त्यांनी तुकोजीराव होळकरांना सेनापती नेमून लष्करी व्यवस्थाही सुदृढ केली.
त्यांनी महेश्वर येथील अहिल्या किल्ल्याचे बांधकाम केले, जो भारतीय वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. हा किल्ला आजही त्यांच्या कुशल प्रशासनाचे प्रतीक आहे.
महेश्वरच्या प्रशासनात त्यांनी सूक्ष्म नियोजन केले. मध्य आणि दक्षिण विभागाची जबाबदारी स्वत:कडे ठेवत, उत्तर विभाग तुकोजीरावांना सोपवला.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक योगदान:
अहिल्याबाईंनी महेश्वर येथे कालेश्वर, राजराजेश्वर, विठ्ठलेश्वर आणि अहिलेश्वर मंदिरांचे बांधकाम केले, ज्यामुळे शहराला धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले.
नर्मदा नदीच्या काठावर त्यांनी घाट आणि धर्मशाळांचे बांधकाम केले, जे आजही तीर्थक्षेत्र म्हणून प्रसिद्ध आहे.
त्यांनी महेश्वर येथे महेश्वरी साड्यांचा उद्योग सुरू केला. सुरुवातीला सूती साड्या बनवल्या जात होत्या, नंतर रेशमी साड्यांवर सोने-चांदीचे नक्षीकाम सुरू झाले, ज्यामुळे स्थानिक महिलांना रोजगार मिळाला.
लोककल्याणकारी कार्य:
अहिल्याबाईंनी महेश्वर येथे अन्नछत्रे, सदावर्ते आणि पाण्याच्या प्याऊंची व्यवस्था केली, ज्यामुळे गरीब, दिव्यांग आणि प्रवाशांना आधार मिळाला.
त्यांनी वृक्षारोपण, बगीचे आणि विश्रांतीसाठी ओट्यांचे बांधकाम केले, ज्यामुळे महेश्वर पर्यटक आणि तीर्थयात्रींसाठी आकर्षक ठरले.
इतिहास आणि वारसा
अहिल्याबाई यांचा जन्म अहमदनगर जिल्ह्यातील (आता अहिल्यानगर) चौंडी गावात धनगर कुटुंबात झाला. वयाच्या १० व्या वर्षी त्यांचा विवाह खंडेराव होळकर यांच्याशी झाला. १७५४ मध्ये कुंभेरीच्या लढाईत खंडेरावांचा मृत्यू झाला आणि वयाच्या २९व्या वर्षी अहिल्याबाई विधवा झाल्या. त्यांनी सती जाण्यास नकार देत पुरोगामी दृष्टिकोन दाखवला. त्यानंतर सासरे मल्हारराव (१७६६) आणि मुलगा मालेराव (१७६७) यांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी माळवा प्रांताची धुरा सांभाळली.
अहिल्याबाईंची न्यायप्रियता इतकी प्रसिद्ध होती की, त्यांना लोक ‘देवी’ मानत. त्यांनी आपल्या निर्णयात निष्पक्षता आणि प्रजेच्या हिताला प्राधान्य दिले. त्यांनी केवळ माळव्यातच नव्हे, तर भारतभरातील तीर्थक्षेत्रांवर मंदिरे, घाट, कुए आणि धर्मशाळांचे बांधकाम केले. यामुळे त्यांचा वारसा देशभर पसरला.
अहिल्याबाईंच्या ३००व्या जयंतीनिमित्त (२०२५) मध्यप्रदेशात मंदसौर, इंदूर, जबलपुर आणि खंडवा येथे संगोष्ठ्या आणि प्रदर्शने आयोजित करण्यात आली आहे. महेश्वर येथील अहिल्या किल्ला आणि इंदूरमधील राजवाडा आजही त्यांच्या गौरवशाली इतिहासाची साक्ष देतात. १३ मार्च २०२४ रोजी महाराष्ट्र सरकारने अहमदनगरचे नामकरण ‘अहिल्यानगर’ केले, जे त्यांच्या योगदानाला मानवंदना आहे.
अहिल्याबाई होळकर यांनी इंदूर आणि महेश्वर येथील प्रशासकीय, धार्मिक आणि सामाजिक कार्यांद्वारे माळवा प्रांताला समृद्ध केले. इंदूरला त्यांनी आर्थिक आणि सांस्कृतिक केंद्र बनवले, तर महेश्वरला धार्मिक आणि औद्योगिकदृष्ट्या विकसित केले. त्यांचा न्यायप्रिय आणि लोककल्याणकारी शासनाचा वारसा आजही या शहरांमध्ये जिवंत आहे.
