महादेव गोविन्द रानाडे जीवन परिचय

जन्म: 18 जानेवारी 1842, निफाड, नाशिक, महाराष्ट्र

मृत्यू: 16 जानेवारी 1901

कार्यक्षेत्र: भारतीय समाजसुधारक, अभ्यासक आणि न्यायशास्त्रज्ञ

महादेव गोविंद रानडे हे प्रसिद्ध भारतीय राष्ट्रवादी, विद्वान, समाजसुधारक आणि न्यायशास्त्रज्ञ होते. रानडे यांनी सामाजिक कुप्रथा आणि अंधश्रद्धेला कडाडून विरोध केला आणि समाजसुधारणेच्या कार्यात सक्रिय सहभाग घेतला. रानडे यांच्यावर प्रार्थना समाज, आर्य समाज आणि ब्राह्मोसमाज यांसारख्या सामाजिक सुधारणा संस्थांचा खूप प्रभाव होता. न्यायमूर्ती गोविंद रानडे हे डेक्कन एज्युकेशनल सोसायटीच्या संस्थापकांपैकी एक होते. राष्ट्रवादी असल्याने त्यांनी 'भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस'च्या स्थापनेलाही पाठिंबा दिला आणि ते स्वदेशीचे समर्थकही होते. त्यांच्या हयातीत त्यांनी अनेक महत्त्वाची आणि प्रतिष्ठित पदे भूषवली, विशेषत: मुंबई विधान परिषदेचे सदस्य, केंद्र सरकारच्या वित्त समितीचे सदस्य आणि मुंबई उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश. त्यांच्या हयातीत त्यांनी अनेक सार्वजनिक संस्थांच्या निर्मितीत योगदान दिले. त्यापैकी प्रमुख वक्तृत्वोतेजक सभा, पूना सार्वजनिक सभा आणि प्रार्थना समाज होते. 'इंदूप्रकाश' या अँग्लो-मराठी पेपरचे संपादनही त्यांनी केले.

सुरुवातीचे जीवन

महादेव गोविंद रानडे यांचा जन्म 18 जानेवारी 1842 रोजी नाशिकच्या निफाड तालुक्यात झाला. त्यांचे बालपण बहुतेक कोल्हापुरात गेले जेथे त्यांचे वडील मंत्री होते. वयाच्या 14 व्या वर्षी त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेज, बॉम्बे येथे शिक्षण सुरू केले. हे महाविद्यालय मुंबई विद्यापीठाशी संलग्न होते आणि महादेव गोविंद रानडे याचे प्रथम बी.ए. (1862) आणि प्रथम L.L.B. (1866) बॅचचा भाग होते. ते बी.ए. आणि L.L.B. वर्गात पहिले आले. प्रसिद्ध समाजसुधारक आणि अभ्यासक आर.जी. भांडारकर हे त्यांचे वर्गमित्र होते. पुढे रानडे यांनी एम.ए. केलं आणि पुन्हा एकदा त्याच्या वर्गात प्रथम आले.

करिअर

महादेव गोविंद रानडे यांची प्रेसिडेंसी मॅजिस्ट्रेट म्हणून निवड करण्यात आली. 1871 मध्ये ते 'बॉम्बे स्मॉल केज कोर्ट'चे चौथे न्यायाधीश, 1873 मध्ये पूनाचे प्रथम श्रेणीचे सह-न्यायाधीश, 1884 मध्ये पूना 'स्मॉल केज कोर्ट'चे न्यायाधीश आणि शेवटी 1893 मध्ये मुंबई उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश बनले. 1885 पासून ते मुंबई उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश होईपर्यंत त्यांनी मुंबई विधान परिषदेत काम केले.

1897 मध्ये रानडे यांना सरकारने वित्त समितीचे सदस्य बनवले. त्यांच्या या सेवेबद्दल ब्रिटिश सरकारने त्यांना 'कम्पेनियन ऑफ द ऑर्डर ऑफ द इंडियन एम्पायर' हा किताब दिला. डेक्कन ऍग्रिकल्चरिस्ट ऍक्ट अंतर्गत त्यांनी विशेष न्यायाधीश म्हणूनही काम केले. ते बॉम्बे युनिव्हर्सिटीमध्ये कला शाखेचे डीनही होते आणि त्यांना विद्यार्थ्यांच्या गरजा पूर्णपणे समजल्या होत्या. मराठी भाषेचे अभ्यासक या नात्याने त्यांनी इंग्रजी भाषेतील उपयुक्त पुस्तके आणि ग्रंथांचे भारतीय भाषांमध्ये भाषांतर करण्यावर भर दिला. विद्यापीठाचा अभ्यासक्रमही भारतीय भाषांमध्ये छापण्याचा त्यांचा आग्रह होता.

रानडे यांनी भारतीय अर्थव्यवस्था आणि मराठा इतिहासावर पुस्तके लिहिली. मोठ्या उद्योगांच्या उभारणीनेच देशाचा आर्थिक विकास होऊ शकतो आणि आधुनिक भारताच्या विकासात पाश्चात्य शिक्षण महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते, असा त्यांचा विश्वास होता.

भारतीय आणि ब्रिटीश समस्या समजून घेतल्यावरच सर्वांच्या हितासाठी सुधारणा आणि स्वातंत्र्य मिळू शकते, असे न्यायमूर्ती रानडे यांचे मत होते. भारतीय आणि पाश्चात्य सभ्यतेच्या चांगल्या पैलूंचा अवलंब करून देश सशक्त होऊ शकतो, असेही ते म्हणायचे.

धार्मिक उपक्रम

आत्माराम पांडुरंग, डॉ.आर.जी. भांडारकर आणि व्ही. ए. मोडक यांच्यासोबत त्यांनी प्रार्थना समाजाच्या स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. ब्राह्मो समाजाच्या प्रेरणेने, वेदांवर आधारित प्रबुद्ध आस्तिकता विकसित करणे हे या संस्थेचे उद्दिष्ट होते. केशवचंद्र सेन हे प्रार्थना समाजाचे संस्थापक होते ज्यांचे ध्येय महाराष्ट्रात धार्मिक सुधारणा घडवून आणणे हे होते. महादेव गोविंद रानडे हे त्यांचे मित्र वीरचंद गांधी यांच्या सन्मानार्थ आयोजित सभेच्या अध्यक्षस्थानी होते. वीरचंद गांधी यांनी 1893 मध्ये शिकागो येथे झालेल्या 'वर्ल्ड रिलिजन्स संसदे'मध्ये हिंदू धर्म आणि भारतीय सभ्यतेची जोरदार बाजू घेतली होती.

राजकीय क्रियाकलाप

महावेद गोविंद रानडे यांनी पूना सार्वजनिक सभा, अहमदनगर शिक्षण समिती आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. ते गोपाळ कृष्ण गोखले यांचे गुरू मानले जातात आणि बाळ गंगाधर टिळकांच्या राजकारणाचे आणि विचारांचे विरोधकही मानले जातात.

सामाजिक उपक्रम

रानडे यांनी सोशल कॉन्फरन्स चळवळीची स्थापना केली आणि बालविवाह, विधवांचे मुंडण, विवाह आणि समारंभांमध्ये अवाजवी खर्च आणि परदेश प्रवासासाठी जातिभेद यांसारख्या सामाजिक दुष्कृत्यांना जोरदार विरोध केला. यासोबतच विधवा पुनर्विवाह आणि स्त्री शिक्षणावरही त्यांनी भर दिला. ते 'विधवा विवाह संस्था' (ज्याची स्थापना 1861 मध्ये झाली) संस्थापकांपैकी एक होते. त्यांनी भारताच्या इतिहासाला आणि सभ्यतेला खूप महत्त्व दिले, परंतु त्याच वेळी त्यांनी भारताच्या विकासावर ब्रिटिश राजवटीचा प्रभावही विचारात घेतला.

त्यांनी जनतेला हा बदल स्वीकारण्यास सांगितले आणि आपल्या पारंपारिक जातिव्यवस्थेतही बदल घडवून आणले पाहिजेत तरच भारताचा महान सांस्कृतिक वारसा आपण जतन करू शकू यावरही त्यांनी भर दिला. रानडे यांना समाजाची आणि देशाची सर्वांगीण उन्नती हवी होती.

रानडे यांनी अंधश्रद्धा आणि वाईट गोष्टींना कडाडून विरोध केला असला तरी ते स्वत: त्यांच्या वैयक्तिक जीवनात एक परंपरावादी होते. त्यांची पहिली पत्नी वारल्यावर रानडे एका विधवेशी लग्न करतील अशी त्यांच्या सुधारणावादी मित्रांना आशा होती, पण कुटुंबाच्या दबावामुळे त्यांनी अल्पवयीन मुलीशी (रमाबाई रानडे) लग्न केले. त्यांनी रमाबाईंना शिकवले आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर रमाबाईंनीच त्यांच्या सामाजिक आणि शैक्षणिक उपक्रमांची काळजी घेतली.