आपला मेंदू हा मेमरी चिपसारखा आहे, ज्याची डेटा साठवण्याची क्षमता अमर्यादित आहे. असे असूनही, जेव्हा आपण एखादी गोष्ट वाचतो तेव्हा आपल्या लक्षात का येत नाही? हा प्रश्न केवळ विद्यार्थ्यांचा नसून सर्व वयोगटातील आहे.
किती जणांना डझनभर उच्चार, प्रेरणादायी किस्से आठवतात आणि किती जण काही छान बोलण्याची संधी मिळाल्यावर आठवणीच्या गल्लीत भटकत राहतात. तुमच्यासोबतही असं होत असेल तर, हा आहे उपाय...
मन तीक्ष्ण आणि सक्रिय होण्यासाठी पुस्तके आणि वृत्तपत्रे वाचत राहणे अत्यंत आवश्यक आहे. पण तुम्ही जे वाचत आहात ते मन आत्मसात करत आहे का? तुम्ही नुसते वाचत आहात, पण प्रत्यक्षात काहीही नोंदवले जात नाही का? हे बहुतेक लोकांच्या बाबतीत घडते, परंतु असे काही लोक आहेत जे ते जे वाचले ते बर्याच काळासाठी लक्षात ठेवू शकतात. तर काही लोकांसाठी ते अवघड आहे. त्याला ना पुस्तकाचं नाव आठवत ना कुठला भाग. अशा परिस्थितीत ही समस्या फक्त तुमचीच आहे असे तुम्हाला वाटत असेल तर तसे अजिबात नाही.
शास्त्रज्ञांच्या मते, मानवी मेंदूची स्मरणशक्ती 1 टेराबाइट ते 2.5 पेटाबाइट्सपर्यंत असते. 1 टेराबाइट अंदाजे 1024 गीगाबाइट्स आणि 1 पेटाबाइट 1024 टेराबाइट्सच्या समान आहे. काही शास्त्रज्ञ असेही म्हणतात की आपल्या मेंदूमध्ये डेटा साठवण्याची क्षमता अमर्यादित आहे.
याच्या मदतीने तुम्हाला मेंदूच्या क्षमतेची कल्पना येऊ शकते. पण तरीही प्रश्न पडतो की शेवटी आपण का विसरतो? साधे उत्तर म्हणजे वाचनाची पद्धत. वाचनाची सवय बदलली तर वाचलेल्या गोष्टी लक्षात ठेवणे सोपे जाईल.
कुठे चुकतोय?
पुस्तक वाचतोय, पण फोकस फक्त पुस्तकावरच नाही तर इतर अनेक गोष्टींवर असतो.
आवड आणि सोय लक्षात घेऊन पुस्तके आणि भाषा वाचत नाही.
क्षमतेपेक्षा जास्त वाचण्याचे ध्येय ठेवता.
समजून घेण्यासाठी वाचत नाही तर फक्त वाचण्यासाठी वाचता.
शब्दांचा अर्थ जाणून घेण्याचा प्रयत्न न करता त्याकडे दुर्लक्ष करून पुढे वाचता.
वाचण्याचे दोन मार्ग आहेत...
एक्टिव्ह आणि पेसिव्ह वाचन म्हणजे सक्रिय आणि निष्क्रिय पद्धतीने वाचन. एखाद्या विषयाचा काळजीपूर्वक अभ्यास करा. पण जेव्हा एखादा शब्द किंवा ओळ समजत नाही, तेव्हा पुन्हा वाचून समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. अशा रीतीने ते पुन्हा पुन्हा केल्याने लक्षात ठेवण्याची क्षमता वाढते. उदाहरणार्थ, जेव्हा मुले मजकूर लक्षात ठेवतात तेव्हा ते सक्रिय वाचन वापरतात. एक प्रकारे, पुनरावृत्ती हा सक्रिय वाचनाचा भाग आहे.
पुस्तक किंवा विषय नुसत्या नजरेने वाचताना त्याला निष्क्रिय अभ्यास म्हणतात. म्हणजेच ते बारकाईने वाचत नाहीत आणि न समजणारे शब्द किंवा ओळी सोडून पुढे जातात. केवळ पुस्तकाचा विषय जाणून घेणे पुरेसे आहे. हेच कारण आहे की त्यांनी जे वाचले ते त्यांना आठवत नाही.
वाचण्याची आणि लक्षात ठेवण्याची पद्धत बदला
पुस्तकासोबत पेन ठेवा
पुस्तक वाचताना एका हातात पेन किंवा पेन्सिल ठेवा. जी ओळ किंवा शब्द वाचताना तुम्हाला शंका आहे किंवा समजत नाही, त्याखाली पेन्सिलने रेषा काढा आणि त्याचा अर्थ समजून घ्या. एखादा शब्द असेल तर तो पेनने कॉपीवर लिहा, त्याचा अर्थ शोधून लिहा. लिहिल्याने, तुम्ही त्या शब्दाचा अर्थ अधिक चांगल्या प्रकारे लक्षात ठेवू शकाल. माहिती वाढवण्यासाठी इतिहास, विज्ञान किंवा सामान्य ज्ञानाचे पुस्तक वाचत असाल तर त्यातील महत्त्वाची माहिती कॉपीमध्ये नक्की लिहा. हे देखील लक्षात ठेवले पाहिजे की लांब ओळी किंवा परिच्छेद लिहिण्याऐवजी, लहान मुद्द्यांमध्ये लिहा. जर तुम्ही एकत्र चित्रे काढलीत तर तुम्हाला चांगले लक्षात राहता येईल कारण संशोधनानुसार चित्रावरून लक्षात ठेवणे सोपे जाते.
मर्यादा सेट करा, पण...
वाचनाची मर्यादा निश्चित करावी लागते पण पुस्तके नव्हे तर काळजीपूर्वक वाचण्याची मर्यादा. जर तुम्ही आठवडाभरात संपूर्ण पुस्तक वाचायचे ठरवले असेल तर तुम्ही ते फक्त वाचू शकाल, शिकू शकाल किंवा लक्षात ठेवू शकाल. रोज पाच-सात पाने किंवा भाग वाचण्याऐवजी काळजीपूर्वक वाचा. वाचण्याची घाई नाही. त्यामुळे प्रत्येक ओळ आणि शब्द काळजीपूर्वक वाचा आणि समजून घ्या. तरच ते लक्षात ठेवणे सोपे जाईल.
तुम्ही जे वाचले आहे ते इतरांना सांगा...
कोणताही विषय लक्षात ठेवण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग असेल तर तो 'चर्चा' होय. तुम्ही वाचत असलेल्या पुस्तकातील मजकूर वाचा आणि त्यावर चर्चा करा. त्याबद्दल इतरांना सांगा. तुम्हाला काय समजले आहे किंवा काय शिकले आहे याविषयी मित्र किंवा कुटुंबियांशी चर्चा करा. आपण अडकल्यास किंवा एखादा भाग किंवा मुद्दा विसरल्यास, तो पुन्हा वाचा आणि त्यावर पुन्हा चर्चा करा.
मन लावून वाचा...
म्हणजेच यावेळी तुम्ही जे काही करत आहात, त्यावर तुमचे लक्ष केंद्रित करावे लागेल. पुस्तक किंवा विषय वाचताना हाच व्यायाम करा. सहसा आपल्याला एकाच वेळी अनेक गोष्टी करण्याची सवय असते. पुस्तक वाचताना आपण तेच करतो. हे लक्ष विचलित करते आणि आपण काय वाचले ते आठवत नाही. संशोधनानुसार, एका वेळी एका कामावर शंभर टक्के लक्ष केंद्रित केले तर स्मरणशक्ती वाढते आणि लक्षात ठेवणे सोपे जाते. जर तुम्ही एखादे पुस्तक वाचत असाल तर फक्त पुस्तक वाचा आणि सर्व कामे पूर्ण झाल्यावर मधेच उठायला जागा राहणार नाही अशा वेळी ते वाचा.
फक्त पुस्तकावर लक्ष केंद्रित करा...
मोबाईल हे लक्ष विचलित होण्याचे सर्वात मोठे कारण आहे. आणि हेच कारण आहे की जेव्हा तुम्ही एखादे पुस्तक वाचता तेव्हा तुम्हाला लक्षपूर्वक वाचता येत नाही. मोबाईलची रिंग वा नोटिफिकेशन आल्यावर सर्वांचे लक्ष त्याकडे जाते.अशा स्थितीत त्यावर किती मिनिटे आणि तास खर्च होतात, हेही कळत नाही. त्यामुळे पुस्तक वाचताना मोबाईल, लॅपटॉप किंवा अशी कोणतीही वस्तू ज्यामुळे लक्ष विचलित होते, त्या दूर ठेवा किंवा सायलेंटवर ठेवा.
हित लक्षात ठेवा...
कोणतेही वाचन साहित्य निवडताना तुमची आवड जपली नाही तर तुम्हाला वाचावेसे वाटणार नाही आणि काही आठवणार नाही. एखाद्याच्या सल्ल्यानुसार पुस्तक निवडतानाही स्वतःच्या आवडीचा विचार करा. पुस्तकातील फक्त तेच भाग अधोरेखित करा जे तुम्हाला स्वारस्यपूर्ण वाटतात जेणेकरुन तुम्ही मागे वळून पाहिले तरी ते लक्षात ठेवणे सोपे जाईल. तुम्ही एखादे पुस्तक वाचत असाल पण ते मनोरंजक वाटत नसेल तर ते तिथेच ठेवा. वेळ घालवण्यापेक्षा दुसऱ्या पुस्तकावर वेळ घालवणे चांगले.