लघुभागवत - अध्याय १२ वा

आतां परिसा सावधान । जरासंधाचें आख्यान ।

ऐकतां पावाल समाधान । विचित्र कथा तयाची ॥१॥

मगध देशींचा नृपती । बृहद्रथ नामें विख्यात जगतीं ।

जरासंधाची उत्पत्ती । झाली तयापासुनी ॥२॥

काशीश्वराच्या जावळ्या कुमरी । गुणसंपन्न चतुर सुंदरी ।

बृहद्रथरायें स्वयंवरीं । जिकूंनि वरिलें तयातें ॥३॥

रायासी होतें सौख्य संपूर्ण । परी नव्हतें पुत्रसंतान ।

म्हणूनि तेणें होऊनि उव्दिग्र । आरंभिले तप वनी ॥४॥

तेथें चंडकौशिक ऋषी । ब्रह्मनिष्ठ तपोराशी ।

त्याच्या दर्शनें रायासी । परमानंद जाहला ॥५॥

धरिले ऋषीचे चरण । म्हणे मी दीन शरण ।

करितों येथें तपाचरण । पुत्रप्राप्तिनिमित्तें ॥६॥

तरी होऊनि कृपावंत । आशीर्वचनें माझे हेत ।

पुरवावया तुम्ही समर्थ । मज देवचि भेटलां ॥७॥

देखूनि रायाचा भाव । ऋषि बोले तुझे सर्व ।

मनोरथ पुरवील देव । चिंता कांहीं नसावी ॥८॥

तंव तेथें अवचित । रसभरित घमघमीत ।

पक फळ पडलें तेंचि देत । ऋषि तत्काळ रायातें ॥९॥

आणि म्हणें हें भार्येसी । देऊनि जरी भक्षविसी ।

तरी निश्चयें पावसी । तिजपासोनि सुत एक ॥१०॥

घेऊनि ऋषीचा निरोप । गृहीं सानंद परते नृप ।

म्हणे माझें सत्य तप । यास्तव फळ पावलों ॥११॥

असों तें फळ ज्येष्ठ भार्येसी । रायें दिधलें तंव कनिष्ठेसी ।

कोप येऊनि म्हणे रायासी । द्यावें फळ मजलागीं ॥१२॥

छेदावया कलहाचें मूळ । अर्धार्ध उभें चिरुनि फळ ।

समभागें दिधलें तत्काळ । रायें  उभय स्त्रियांतें ॥१३॥

काहीं काळ लोटल्यावरी । ऋषीच्या वरदानापरी ।

बृहद्रथाच्या उभय नारी । गर्भवती राहिल्या ॥१४॥

यथाकाळीं सुरक्षित । एक्याचि समयीं झाल्या प्रसूत ।

परी वर्तलें अद्भुत । बाळें अर्धाग उपजलीं ॥१५॥

एक हस्त एक चरण । अर्ध शीर्ष अर्ध घ्राण ।

अर्ध उदर एक नयन । ऐसें दृश्य विचित्र ॥१६॥

विपरीत नसावें मंदिरीं । म्हणूनि तत्काळ दासीच्या करीं ।

ठेवविलीं चव्हाठयावरीं । देहशकलें पुत्राचीं ॥१७॥

तेव्हां नृप आणि युवती । परम दु:ख मानिती ।

अनुतापें पोळलीं चित्तीं । फळ चिरिलें म्हणूनि ॥१८॥

त्याचि रात्रीं तेथें एक । आली राक्षसी जरा नामक ।

तियेनें सांधिलीं सकौतुक । शकलें एकत्र दोन्हीही ॥१९॥

जेथल्या तेथें सर्व । सांधिले तिनें अवयव ।

तेव्हां देह बनला अपूर्व । रुदन करुं लागला ॥२०॥

मग त्यातें जरा राक्षसी । नेऊं पाहे स्वगृहासी ।

परी तें पुष्ट बाळ तियेसी । प्रयत्नेंही उचलेना ॥२१॥

बाळाचें घोर आक्रंदन । बृहद्रथें करितां श्रवण ।

भार्यांसह तेथ जाऊन । निजसुत गृहीं आणिला ॥२२॥

जरेनें सांधिली मूर्ती । म्हणूनि जरासंध ऐसी ख्याती ।

झाली त्याची सर्वत्र जगतीं । शूर क्रूर वीर तो ॥२३॥

ऐशी जरासंधाची उत्पत्ती । घडूनि आली अद्भुत रीतीं ।

आतां कैसा त्याचा भीमाहातीं । शेवट झाला तें ऐका ॥२४॥

बृहद्रथ होतां वृध्द । सिंहासनीं बैसें जरासंध ।

ऐश्वर्यमदें सदा धुंद । वाहे गर्व बळाचा ॥२५॥

थोर त्याचा प्रताप । युध्दीं जिंकुनि अनेक नृप ।

बंदिस्थ करुनि साक्षेप । दृष्टिसमीप ठेविले ॥२६॥

ऐसा तो दुष्टमती । शौर्यासि त्याच्या नाहीं मिती ।

समस्त राजे भयें कांपती । ऐसा धाक तयाचा ॥२७॥

त्रासले बंदिस्थ भूप । श्रीकृष्णासी धाडिला निरोप ।

देवा होऊनि सकृप । मुक्त आम्हां करावें ॥२८॥

हेंचि कार्य बहुत दिन । चिंतीत होता यदुनंदन ।

म्हणूनि केलें तेणें गमन । धर्माकडे गजपुरीं ॥२९॥

रायें देखूनि श्रीकृष्णमूर्ती । संतोषला परम चित्तीं ।

प्रेमादरें धरुनि हातीं । सुखामनीं बैसवी ॥३०॥

धर्म लागूनि श्रीकृष्णपायीं । म्हणे योजिलें आम्ही हृदयीं ।

राजसूय यज्ञ या समयीं । विधिपूर्वक करावा ॥३१॥

तेव्हां कृष्ण वदे धर्मासी । जरासंधे बंदिवासीं ।

नृप ठेविले , आधीं त्यांसी । मुक्त केलें पाहिजे ॥३२॥

त्या कार्यासी तव बंधु दोघे । भीमार्जुन देई मज संगें ।

कार्य संपादूनि वेगें । येऊं आम्ही मागुती ॥३३॥

धर्म म्हणे देवा निरंतर । तुझा तोचि आमुचा विचार ।

जें कां असेल श्रेयस्कर । तेंचि आम्हां तूं वदसी ॥३४॥

ऐकूनि धर्माचें वचन । घेऊनि सवें भींमार्जुन ।

कृष्ण चालला, मार्गीं शकुन । विजय सूचक देखिले ॥३५॥

जरासंधासमीप त्वेषें ।  तिघेही पातले विप्रवेषें ।

श्रीकृष्ण म्हणे कार्याच्या मिषें । त्रिमूर्ति आलों तुजपाशी ॥३६॥

तेव्हां येरु तयांसी सादर । बोलिला ऐसें प्रत्युत्तर ।

स्वीकारुनि माझे पूजोपचार । इष्ट घ्यावें मागोनी ॥३७॥

तेव्हां वासुदेव म्हणे कांहीं । आतिथ्य येथें रुचत नाहीं ।

कीं तूं अससी स्वजनद्रोही । पापमूर्ति केवळ ॥३८॥

दावावया निज शौर्यबळ । बंदिस्थ केले बहुत भूपाळ ।

उलट करिसी त्यांचा छळ । ऐसें आम्हीं ऐकितों ॥३९॥

हें कर्म तुझें अन्यायमूलक । निश्चयें असे संतापजनक ।

म्हणूनि नृप सकळिक । बंधमुक्त करावे ॥४०॥

यावरी बोले जरासंध । म्यां जिंकिले राजे करोनि युध्द ।

यामाजीं काय अपराध । केला तुमचा कळेना ॥४१॥

मजकडूनि तिलप्राय । घडला नसतां अन्याय ।

तुमचें भाषण अप्रिय । कैसें रुचेल मजलागीं ॥४२॥

तैशांत म्हणवितां ब्राह्मण । आणि बोलतां राजकारण ।

म्हणूनि तुमचें अंत:करण । कपटमय मज दिसे ॥४३॥

तरी सत्य तें सांगा स्पष्ट । सत्य बोलतां कायसे कष्ट ।

विदित होतां हेतु इष्ट । पुरवीन तुमचे क्षणार्धे ॥४४॥

तेव्हां कृष्ण म्हणे मी वासुदेव । हे भीमार्जुन दोघे पांडव ।

हरावया तुझा गर्व । आम्ही त्रिवर्ग पातलों ॥४५॥

तरी तुजसंगे प्रथम । बाहुयुध्द करील भीम ।

शस्त्रास्त्रावीण संग्राम । झाला येथें पाहिजे ॥४६॥

जरासंध म्हणे सत्य सत्य । बोलतां तैसें करुं अगत्य ।

आम्हां क्षत्रियांसी नित्य । युध्दकृत्य नेमिलें ॥४७॥

भीम आणि मागध । दोघेही वीर प्रसिध्द ।

शौर्य धैर्य बळ अगाध । उभयां अंगीं सारखें ॥४८॥

जैसे गज मदोन्मत्त ।तैसे ते मल्ल प्रमत्त ।

हस्तासी लावूनि हस्त । दंड पिटिती आवेशें ॥४९॥

होऊनि अत्यंत क्रुध्द । आरंभिले बाहुयुध्द ।

प्राण घ्यावया झाले सिध्द । त्वेषें परस्परांचे ॥५०॥

आरोळ्या देऊनि वारंवार । देती घेती उसने प्रहार ।

तो देखावा भयंकर । पाहूनि जन घाबरले ॥५१॥

बाहूंसी बाहु भिडविती । मुष्टिघातें हृदय ताडिती ।

ऐसे तेरा दिवस झुंजती । अविश्रान्त अहर्निश ॥५२॥

चवदावे दिनीं जरासंध । मृत्यु पावला संपलें युध्द ।

भीमाचा पराक्रम अगाध । स्वर्गीं सुर वर्णिती ॥५३॥

बंदिस्थ राजे करुनि मुक्त। स्वस्व नगरीं धाडिले परत ।

श्रीकृष्णें पुरविला निज हेत । पांडव सहाय्य घेउनी ॥५४॥

विजय संपादूनि यापरी । तिघेही इंद्रप्रस्थ नगरीं ।

परततां धर्मराज करी । राजसूययज्ञातें ॥५५॥

यथासंग होतां अनुष्ठान । धर्मे केला भीष्मासि प्रश्न ।

सभेसी अग्रपूजेचा मान । कवणालागीं अर्पावा ॥५६॥

तेव्हां वदे गंगानंदन । जो आनंदघन ज्ञानसंपन्न ।

धर्मानीतीचें निधान । तो श्रीकृष्ण पूजावा ॥५७॥

त्यापरी कृष्णासी पूजिलें प्रथम । तें कोणीही न मानी विषम ।

परी शिशुपाल भूप अधम । सभेंत सक्रोध बोलला ॥५८॥

तो म्हणे अगा धर्मराजा । त्वां कृष्णाची केली अग्रपूजा ।

हा अक्षम्य अपराध तूझा । असे जाण निश्चयें ॥५९॥

द्रोण कर्ण दुर्योधन । इत्यादि थोरांचा हा अपमान ।

मज न होय मुळीं सहन । प्रमाद कैसा त्वां केला ॥६०॥

भीष्म झाला अति वृध्द । मति चळली बोले विरुध्द ।

ऐशाचा घेऊनि बोध । निंद्य कर्म तूं केलें ॥६१॥

त्यजूनि सारे क्षत्रिय वीर । यदुवंशासी कुलांगार ।

तो कृष्ण येथें अग्रेसर । झाला; आश्चर्य वाटतें ॥६२॥

करुनि सदा चोरी चहाडी । वाढवी जगीं आपुली प्रौढी ।

ऐशा मूढाची कैशी आवडी । जडली तुम्हां कळेना ॥६३॥

कोठें तो गौळयाचा पुत्र । कोठें कौरवकुल पवित्र ।

सारेंचि येथें दिसे विचित्र । दु:सह आम्हां वाटतें ॥६४॥

ऐकूनि कृष्णाची निंदा । भीम चढे परम क्रोधा ।

त्यासी म्हणे नीचा? स्पर्धा । काय करिसी श्रेष्ठांची ॥६५॥

तंव धर्म म्हणे शिशुपाळा । आम्ही पूजिंले कृष्णगोपाळा ।

मानवली हे गोष्टी सकळां । कां तूं एकला बरळसी ॥६६॥

करुनि ऐसा मत्सर व्देष ।न होय न्यून कृष्णाचें यश ।

उलट तुझा होईल नाश । सावध राहीं यासाठीं ॥६७॥

श्रीकृष्ण भूपांचा भूप । नेणासी त्याचा प्रताप ।

आवरीं हें वाग्जल्प । नातरीं मरण पावसी ॥६८॥

म्हणूनि सांडीं कृष्णद्रोह । याही उपरी असेल आग्रह ।

तरी चक्र पाणी नि:सदेह । पुरवील तुझी वासना ॥६९॥

ऐकुनि ऐसें धर्मवचन । चैद्य झाला क्रोधायमान ।

म्हणे याचि क्षणीं घेईन प्राण । त्या दुष्टाचे ये ठायीं ॥७०॥

मग कृष्णासी म्हणे निर्लज्जा? । तूं रुक्मिणी पळविली माझी भाजा ।

तो अद्यापि व्देष माझा । शमला नाहीं लेशही ॥७१॥

चैद्याचे शत अपराध । साहीन ऐसा प्रतिज्ञा शब्द ।

बोलिला होता श्रीमुकुंद । ते सर्व पूर्ण जाहले ॥७२व

ऐसें देखूनि मधुसूदन । फिरवी चक्र सुदर्शन ।

त्या योगें झालें शिरच्छेदन । शिशुपाळाचें तत्क्षणी ॥७३॥

साधुजनांसीं करितां स्पर्धा । भोगावी लागे विपदा ।

विसरुं नये हें तत्व कदा । विचारदक्ष मनुजानें ॥७४॥

आता ऐका सुरस । सादर एक इतिहास ।

होईल तुमचें मानस । आनंदित त्यायोगें ॥७५॥

सुदामा नामें विप्र एक । ब्रह्मनिष्ठ अलौकिक ।

रुक्मिणीकांत यदुनायक । परम मित्र तयाचा ॥७६॥

सुदामा होता अति दीन । जवळी नव्हतें कांहींच धन ।

किंवा निर्वाहाचे साधन । भिक्षेवीण नसे दुजें ॥७७॥

मोठा कुटुंबापरिवार । पदरीं भार्या मुलें चार ।

म्हणूनि संसाराचा भार । झाला असह्य तयासी ॥७८॥

तरी त्याची समाधानवृत्ती । दारिद्र्याची नाहीं खंती ।

अखंड करावी ईश्वरभक्ती । ऐसा क्रम तयाचा ॥७९॥

भार्या त्याची परम चतुर। परी अखंड चिंतातुर ।

कीं लेंकुरें निरंतर । क्षुधाक्रांत देखुनी ॥८०॥

अपत्यें आणि पती । यासी वाढूनि उरेल अंतीं ।

तितुक्या अन्नें मानूनि तृप्ती । सती संतुष्ट सर्वदा ॥८१॥

त्या योगें वारंवार तीस । घडत होते उपवास ।

तेणें तियेची तनू कृश । झाली बघवेना ॥८२॥

देखुनि बाळें क्षुधित । चित्त होय तिचें व्यथित ।

म्हणे देवा आमुचा अंत । नको पाहूं या वेळीं ॥८३॥

नाहीं हातासी धड बांगडी । नाहीं चोळी धड लुंगडीं ।

कोठुनि कानीं बाळी बुगडी । प्राप्त होय सतीतें ॥८४॥

ऐसे दारिद्र्याचे केश परम। बहुत भोगी सुदाम ।

आतां कृपा करील पुरुषोत्तम । कैशी त्यांजवरी तें ऐका ॥८५॥

एकदां पतीसी वदे नारी । मित्र तुमचा कृष्ण मुरारी ।

त्यासी जाणवा कथा सारी । दारिद्रयाची आपुल्या ॥८६॥

सांदीपन गुरुच्या गृहीं । उभयतां होतों सहाध्यायी ।

खेळलों बैसलों एक्या ठायीं । आठवण हें द्यावी ॥८७॥

त्यासी म्हणावें तुज सकल । राज्यभोग ऐश्वर्य विपुल ।

आणि मित्राचे प्राण व्याकुल । होती अन्नावांचुनी ॥८८॥

ऐसे त्याची आपुले कष्ट । मधुरवचनें सांगा स्पष्ट ।

जेणें श्रीकृष्ण होय तुष्ट ।  ऐसें वर्तन असावें ॥८९॥

तेव्हां पत्नीसी  वदे सुदाम । सूचना तुझी असे उत्तम ।

परी माझा मनोधर्म । असे जाण वेगळा ॥९०॥

स्वभाव माझा तापट । मी असें नि:संग निपट ।

मजसीं कोणी करितां कपट । तें संकट मज वाटे ॥९१॥

कृष्ण माझा परम स्रेही । सर्वज्ञ, न्यायी, मनोनिग्रही ।

त्याजकडूनि होणार नाहीं । जरी कांहीं अयुक्त ॥९२॥

तथापि सोडूनि गुरुसदन । आजि झाले बहुत दिन।

नाहीं कुशल वर्तमान । कळलें परस्परांचें ॥९३॥

याकारणें वाटे शंका । भेटूं यदुनायका ।

आग्रह तुझा म्हणूनि कौतुका । पाहूं जाऊनि प्रत्यक्ष ॥९४॥

परी रिक्तहंस्तें भेटावयासी । संकोच वाटे मन्मानसीं ।

वस्तु नसे आपणापासीं । अर्पावया कृष्णातें ॥९५॥

तेव्हां पतीसी वदे कांता । येविषयीं नको चिंता ।

मुष्टिभर पोहे तरी आतां । घेऊनि येत्यें सत्वर ॥९६॥

ऐसें बोलूनि तत्काळ गेली । मुष्टि पोहे घेऊनि आली ।

म्हणे सर्व सिध्दता झाली । त्वरित आतां निघावें ॥९७॥

सांगा माझा नमस्कार । रुक्मिणीबाईस सादर ।

मागूनि घ्यावें लहान थोर । एक चिरगुट मजसाठीं ॥९८॥

सुदाम वदे तीस रोकडे । कां भक्षिसी मनीं मांडे ।

कृष्णदर्शनाचा लाभ घडे । मज ऐसें दिसेना ॥९९॥

कृष्ण व्दारकेचा थोर राजा । तेथें काय पाड माझा ।

कोण पुसेल याचक व्दिजा । राजव्दारीं सांग पैं ॥१००॥

मज वित्ताची नाहीं आस । परी कृष्णदर्शनाचा थोर ध्यास ।

संतुष्ट होईल मानस । देखतां डोळे भरुनियां ॥१०१॥

ऐसें बोलूनि मार्ग धरी । अवकाशें व्दारकापुरीं ।

येऊनि पातला राजव्दारीं । घ्यावया भेट कृष्णाची ॥२॥

तंव त्यासी म्हणे व्दारपाळ । वेष माझा अमंगळ ।

याचका तूं उतावीळ । कोठें जासी वद आधीं ॥३॥

येरू वदे हा तुझा राजा । बाळमित्र आहे माझा ।

म्हणूनि सांगतों, या व्दिजा । न करीं ऐसा प्रतिबंध ॥४॥

हांसूनि बोले व्दररक्षक । मिथ्या भाषण हें नि:शंक ।

नृपमित्र असे काय रंक? । न लावीं कलंक कृष्णासी ॥५॥

ऐसा चालतां संवाद । ऐकिला ओळखीचा शब्द ।

देखावया धावें गोविंद । तव सुदाम उभा असे ॥६॥

त्यासी सानंद धरुनि करीं । सन्मानें नेला मंदिरीं ।

गौरविलें बहुत प्रकारीं । अति आश्चर्य सकलांतें ॥७॥

पाद्यादिक करुनि पूजा । त्यासी म्हणे मित्रा व्दिजा ।

कुशल असे कीं तुझी प्रजा । आणि भार्या सांग पां ॥८॥

गुरुगृह सोडिल्यापाठीं । परस्परां न झाली भेटी ।

बहुत कालें कृपादृष्टी । केली साधो मजवरी ॥९॥

कुशल प्रश्न चार घटी । पुसोनि कृष्ण म्हणे मजसाठीं ।

काय आणिली मित्रा भेटी । सोड गांठी वस्त्राच्या ॥११०॥

तेव्हा सलज्ज बोले सुदाम । सुहृदा ! तूं कैवल्यधाम ।

आणि माझा याचकधर्म । काय आणूं तुजसाठीं ॥११॥

तरी कृष्णाचें मन न राहे । स्वयें वस्त्र उकलोनि पाहे ।

शत ग्रंथी सोडितां पोहे । मुष्टिभर देखिले ॥१२॥

देवें सेविला तो प्रसाद । अमृतापरी त्यास स्वाद ।

भक्षितां होय परमानंद । तो शब्दीं न वर्णवे ॥१३॥

ऐसे गेले दिवस चार । यथेष्ट भोगिला पाहुणचार ।

सुदाम म्हणे मज सत्वर । गृहीं गेलें पाहिजे ॥१४॥

जावयासी अनुमोदन । देता झाला मथुसूदन ।

म्हणे मित्रा द्यावें दर्शन । वारंवार यावरी ॥१५॥

सुदाम नव्हता लोभरत । आला तैसा जाय परत ।

तरी त्याचें प्रशांत चित्त । समाधान अखंड ॥१६॥

परी त्यासी वाटे एक चिंता । काय आणिलें पुसेल कांता ।

मुलें म्हणतील आम्हां ताता । द्यावें खाद्य स्वल्पही ॥१७॥

केवळ  पत्नीच्या आग्रहास्तव । व्दारकेसी सुदाम देव ।

आला होता परी विभव । नाहीं त्या लाभलें ॥१८॥

पशु पत्नी सुत वित्त । ऋणानुबंधे होती प्राप्त ।

तीं मिळतां न मिळतां, किंचित । हर्ष खेद करुं नये ॥१९॥

आतां इकडे चमत्कार । वर्तला तो जाणा सादर ।

श्रीकृष्णें एक सुंदर । सुदामपुरी निर्मिली ॥२०॥

जैशी आपुली व्दारका । किंवा प्रत्यक्ष दुजी लंका ।

तैशी कनकमय अलौकिका । दिव्य नगरी वसविली ॥२१॥

सुदामदेव गृहासमीप । येतां धांवती सेवक अमूप ।

म्हणती या नगरीचे भूप ।आपण असा स्वामिया ॥२२॥

देऊनि सुवेष सभूषण । करुं सांगती परिधान ।

आनंदाश्रूंनीं भरले नयन । समाधान बहू त्यातें ॥२३॥

श्रीकृष्णाचे उपकार । आठवी हृदयीं अपार ।

म्हणे देवा निरंतर । कृपा ऐशीच असावी ॥२४॥

गृहीं पावतांचि त्यातें सती । ओंवाळीत पंचारती ।

आनंदासी नाहीं मिती । उभयतांच्या त्या समयीं ॥२५॥

पांघरुनि शालू भरजरी । रत्नभूषणें नानापरी ।

घालूनि सती अंगावरी । करी आरती पतीतें ॥२६॥

नाथासी वदे ती ललना । या मित्रत्वासी नाहीं तुलना ।

सर्वशक्तिमंत यदुनंदना ।कांहीं नसे अशक्य ॥२७॥

तात्पर्य देखूनि नि:सीम । निजभक्ताचें प्रेम ।

कृपा करी पुरुषोत्तम । तयावरी अखंड ॥२८॥

भागवत ग्रंथ सुरस । भगवद्भक्तांचा इतिहास ।

वाचितां पावेल मानस । परम संतोष निर्धारें ॥२९॥

अन्य ग्रंथांचे अनुवाद । करुनि गात सानंद ।

रामनंदन गोविंद । बाळांसी बोध व्हावया ॥१३०॥

इति श्रीलघुभागवते व्दादशोऽध्याय: ॥१२॥

॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु:॥