श्री भक्तविजय अध्याय ५६

श्रीगणेशाय नमः ॥ ॥ श्रीदीननाथाय नमः ॥

जय वैकुंठवासी मनमोहना ॥ क्षीराब्धितनयेच्या प्राणजीवना ॥ अविनाशा कल्पद्रुमा पुरुषोत्तमा पांडुरंगा ॥१॥

कृष्ण विष्णु सदाशिवा ॥ सकळ जीवांचा तूं विसांवा ॥ करुणाकरा देवाधिदेवा ॥ निजसौख्यठेवा तूं एक ॥ २॥

तूं निराधारियांसी आधार ॥ प्राक्तनहीनांसी अति उदार ॥ भक्तांस छळितां दुराचार ॥ निजांगें कैवार तूं घेसी ॥३॥

तूं निःसंगाचा अससी संग ॥ निरपेक्षाच्या लागसी मागें ॥ भजनीं प्रेम देऊनि अभंग ॥ करिसी भवभंग दासांचा ॥४॥

तूं अनाथनाथ दीनांचा पाहुणा ॥ निर्बळास देसेसे अभयदाना ॥ मूढमति मी जगज्जीवना ॥ तरी ग्रंथरचना बोलवीं ॥५॥

मागील अध्यायाचे अंतीं ॥ लतिबशाहासी छळितां नृपती ॥ चित्रींचीं लेपें सजीव होती ॥ सप्रेमभक्ति देखोनि ॥६॥

आतां वैष्णवांमाजी निधडा वीर ॥ जो वैराग्यमंडपाचा स्तंभ थोर ॥ तो निजभक्त संतोबा पवार ॥ चरित्र सादर परिसा त्याचें ॥७॥

घरीं अश्व गज धन संपदा ॥ रायापासीं असे मान्यता ॥ एक तुकयाचें कीर्तन ऐकतां ॥ अनुताप चित्ता जाहला ॥८॥

म्हणे मिथ्या संसार मायाभ्रांत ॥ नरदेह तोही नाशवंत ॥ आतां आपण कासया व्यर्थ ॥ आयुष्य वायां दवडावें ॥९॥

संगतीस सेना होती कांहीं ॥ ते जवळ बोलावूनि लवलाहीं ॥ शिबंदी वारून टाकिली पाहीं ॥ म्हणे आपुलाले ठायीं तुम्हीं जावें ॥१०॥

मग बोलावूनि द्विजांप्रती ॥ जवळील सर्व लुटविली संपत्ती ॥ अश्व गज रथ ब्राह्मणांप्रती ॥ वांटोनियां टाकिलें ॥११॥

चार हात वस्त्र फाटकें जीर्ण ॥ तें आपण केलें परिधान ॥ उपाधिरहित होऊन ॥ नामस्मरण करीतसे ॥१२॥

रांजणगांव सांडसांचें ॥ तेथें अधिष्ठान होतें त्याचें ॥ वैराग्य ठसावतांच साचें ॥ निर्लज्ज नाचे कीर्तनीं ॥१३॥

भीमरथी मुळामुठेचे संगमाला ॥ त्या अरण्यांत बेटावरी जाऊन बैसला ॥ जैसा पिंजर्‍यांतूनि शुक निघाला ॥ जाऊनि बैसला वृक्षावरी ॥१४॥

जैसा भ्रमर लोभें भुलत ॥ गुंतला होतां कमळिणी आंत ॥ कठिण मन करूनि निश्चित ॥ बाहेर निघत अनुतापें ॥१५॥

कां बहुतां गांवांत दिवसांचा भुजंग असे ॥ तो कांत टाकितां सतेज दिसे ॥ प्रपंचमाया त्यजितां तैसें ॥ संतोबाबावास वाटालें ॥१६॥

हा वृत्तांत गांवांत जाहला श्रुत ॥ ऐकोनि लोक आश्चर्य करित ॥ माता लोभें आक्रंदत ॥ म्हणे कैसें विपरीत जाहलें ॥१७॥

सेना संपत्ति लुटवूनि पाहीं ॥ पुत्र तों जाहला विदेही ॥ वडिलांचा नांव लौकिक पाहीं ॥ आतां पिशुन तेही हांसतील ॥१८॥

सुनेस मग शिबिकेंत बैसवून ॥ लेवविलीं अलंकारभूषणें ॥ म्हणे तरुण स्त्रीस दृष्टीं देखोन ॥ येईल परतोन प्रपंचीं ॥१९॥

बेटावरी त्या शिवालयांत ॥ संताजी एकांतीं स्मरण करित ॥ तंव कांता बैसोन शिबिकेंत ॥ आली अकस्मात त्या ठायीं ॥२०॥

नेत्र उघडोनि कांतेस बोलत ॥ म्हणे तूं कासया आलीस येथ ॥ आतां परतोनि जाईं त्वरित ॥ उत्तर बहुत न बोलतां ॥२१॥

पत्नी म्हणे ते अवसरीं ॥ मी तुम्हांपासूनि नव्हेंचि दूरी ॥ जळचरांहीं उदधीस सांडिलें जरी ॥ तरी मग गति दुसरी त्यां नाहीं ॥२२॥

वृक्षाचें मूळीं साल जडली ॥ कीं सुवर्णाअंगीं कांति लागली ॥ ते करीन म्हणतां वेगळाली ॥ वायांच बोली असत्य ॥२३॥

तेवीं पतिव्रता भर्त्याकारण ॥ टाकोनि जातां गति कोण ॥ ऐकूनि कांतेचें वचन ॥ संतोबा प्रतिवचन देतसें ॥२४॥

माझी तों ऐसी उदासवृत्ती ॥ तुज वस्त्रें अलंकार बहुत असती ॥ कांता म्हणतां तुजप्रती ॥ लाज चित्तीं वाटेल ॥२५॥

जरी मन करणें असेल कठीण ॥ तरी याचकां देईं वस्त्रभूषण ॥ नाहीं तरी सत्वर उठोन ॥ आटोपीं सदन आपुलें ॥२६॥

ऐसी ऐकोनि वचनोक्ती ॥ अनुताप जाहला कांतेप्रती ॥ मग अलंकार सकळ आपुले हातीं ॥ काढोनियां टाकिले ॥२७॥

दिव्य वस्त्रें परिधान होतीं ॥ तीं फेडूनि टाकिलीं झाडावरती ॥ तेणें चिंध्यादेवीप्रती ॥ संतोष चित्तीं वाटला ॥२८॥

संताजीपासीं धोतर होतें ॥ तें अर्ध फाडोनि दिधलें तीतें ॥ उभयतां उदास होऊनि तेथें ॥ स्मरण करीत बैसलीं ॥२९॥

तों प्रदीप्त जाहला जठराग्न ॥ क्षुधेनें व्याकुळ जाहला प्राण ॥ मग कांतेप्रति बोले वचन ॥ भिक्षेसी जाणें नगरांत ॥३०॥

सालोमालोच्या पारगांवांत ॥ सोयरे मित्र इष्ट बहुत ॥ तरी आतां निर्लज्ज होऊनि तेथ ॥ जावें त्वरित त्या ठायीं ॥३१॥

ममता लावूनि बोलती जन ॥ तयांसी न देईं प्रतिवचन ॥ आणि सगळी भाकर देईल कोण ॥ तरी पदरीं न घेणें सर्वथा ॥३२॥

अवश्य म्हणोनि प्राणनाथा ॥ सत्वर निघाली पतिव्रता ॥ सांडोनि लौकिकलज्जा ममता ॥ पारगांवांत प्रवेशली ॥३३॥

भिक्षा मागतां घरोघरीं ॥ काय बोलती नरनारी ॥ सुकृत केलें जन्मांतरीं ॥ तैं वैराग्य अंतरीं ठसावलें ॥३४॥

घरोघरीं जाऊनि त्वरित ॥ हरि विठ्ठल शब्द बोलत ॥ न येचि भिक्षा इतुक्यांत ॥ तरी जात पुढें लगबगें ॥३५॥

तों आपुलें नणंदेचें घरीं ॥ अकस्मात गेली ते अवसरीं ॥ हरि विठ्ठल म्हणोनि द्वारीं ॥ साद घातली तेधवां ॥३६॥

तों संताजीची बहीण साक्षात ॥ ते बाहेर धांवोनि आली त्वरित ॥ गळां मिठी घालोनि रडत ॥ काय बोलत निजमोहें ॥३७॥

म्हणे वहिनी तूं अति सुकुमार ॥ लागण्यगुणें अति गंभीर ॥ परी एकाएकींच ईश्वर ॥ कैसा क्षोभला कळेना ॥३८॥

बैसली होतीस शिबिकेंत ॥ आतां खडे रुतत असतील बहुत ॥ टाकूनि भूषणें लखलखित ॥ उदास वृत्ति धरिली कीं ॥३९॥

भरजरी वस्त्रें त्यजोनि जाण ॥ आतां नेसलीस फाटकें जीर्ण ॥ सांडूनि घराचीं पक्वान्नें ॥ मागतीस कोरान्न घरोघरीं ॥४०॥

मग दोन रोट्या आणूनि त्वरित ॥ त्यांमाजी घातलेंसे गूळ घृत ॥ आग्रह करूनि झोळींत ॥ तिनें अकस्मात टाकिल्या ॥४१॥

देखोनि संताजीची कांता ॥ म्हणे इतुकें अन्न कासया देतां ॥ वृत्तांत कळतां प्राणनाथा ॥ क्षोभतील तत्त्वतां मजवरी ॥४२॥

येरी सद्गदित होऊनी ॥ म्हणे मायेनें देतसे साजणी ॥ तरी आश्रमासी जाऊनी ॥ बैसा भोजनीं उभयतां ॥४३॥

तिनें आपुली शपथ घालितां ॥ परतली बंधूची निजकांता ॥ बेटांत येऊनि पतिव्रता ॥ म्हणे भोजन प्राणनाथा करावें ॥४४॥

भिक्षा मागोनि आणिली होती ॥ ते झोळी पुढें ठेविली निगुती ॥ तों सगळ्या रोट्या अवचितीं ॥ दृष्टीस पडल्या तेधवां ॥४५॥

हें देखोनि वैराग्यशीळ ॥ कांतेसी पुसे ते वेळ ॥ तिनें वृत्तांत सकळ ॥ सांगितला तयासी ॥४६॥

अनुतापें कांतेसी बोले कायी ॥ परतोनि पारगांवासी जाईं ॥ जेथोनि मिष्टान्न आणिलेंस पाहीं ॥ ज्याचें त्यास देईं परतोन ॥४७॥

हें नायकसी जरी वचन ॥ तरी सर्वथा मी न करीं भोजन ॥ देखोनि भ्रताराचें निर्वाण ॥ गेली परतोन त्या ठायीं ॥४८॥

नणंदेसी वृत्तांत सांगूनी ॥ भिंवरेपासीं आली परतोनी ॥ तों अस्तमाना गेला तरणी ॥ काहूर गगनीं दाटलें ॥४९॥

उगमीं पर्जन्य पडला फार ॥ तों अकस्मात सरितेसी आला पूर ॥ मनीं जाहली चिंतातुर ॥ म्हणे कैसा विचार करावा ॥५०॥

देव गुरु अथवा भ्रतार ॥ ते पैलतीरीं राहिले दूर ॥ इकडे अंतरला संसार ॥ कर्म दुस्तर बळवंत कीं ॥५१॥

पदरीं सुकृत नसतां देवा ॥ भ्रताराची न घडे सेवा ॥ आतां धांव पाव गा केशवा ॥ म्हणोनि धांवा करीतसे ॥५२॥

ऐसें संकट देखोनि तेथ ॥ तत्काळ पावले पंढरीनाथ ॥ तारूचे रूपें दीननाथ ॥ काय बोलत तियेसी ॥५३॥

म्हणे तूं बैसलीस चिंतातुर ॥ पैलतीरीं असे संतोबा पवार ॥ तेथेवर जाणें असेल जर ॥ तरी मी देतों उतार करूनि ॥५४॥

यावरी संतोबाची पत्नी ॥ काय बोले तारुवालागूनी ॥ मी तुझी धर्माची भगिनी ॥ तरी देईं उतरोनि सत्वर ॥५५॥

ऐसें ऐकूनि श्रीहरी ॥ तिजला बैसविलें खांद्यावरी ॥ निमिष न लागतां पैलतीरीं ॥ नेऊनियां ठेविलें ॥५६॥

दुरूनि दाखवी पंढरीनाथ ॥ पैल संतोबा दिसत ॥ ऐसें वदोनि रुक्मिणीकांत ॥ जाहले गुप्त ते ठायीं ॥५७॥

भ्रतारापासीं जातां त्वरित ॥ सांगितला सकळ वृत्तांत ॥ म्हणे तुज भेटला वैकुंठनाथ ॥ आणि माझा कां अंत पाहातसे ॥५८॥

तरी न होतां श्रीहरिदर्शन ॥ मी सर्वथा न सेवीं अन्न ॥ ऐसा निश्चयें केला पण ॥ सत्य जाण निजकांते ॥५९॥

दुसरे दिवशीं पारगांवांत ॥ एक वाणी होती भाविक भक्त ॥ तयासी स्वप्नीं पंढरीनाथ ॥ आज्ञा करीत ते ऐका ॥६०॥

आपुलें घरीं पक्वान्नें करून ॥ संतोबासी घाली भोजन ॥ तुझे पदरीं सुकृत जाण ॥ म्हणोनि दर्शन दिधलें म्यां ॥६१॥

चमत्कार देखोनि अद्भुत ॥ वाणी तत्काळ जाहला जागृत ॥ घरीं पक्वान्नें करूनि त्वरित ॥ घेऊन जात संतोबापासीं ॥६२॥

सांगितला सकळ वृत्तांत ॥ म्हणे मज आज्ञापी पंढरीनाथ ॥ भोजन करावें जी त्वरित ॥ म्हणोनि लागत चरणांसी ॥६३॥

यावरी संतोबा भक्त ॥ म्हणे तुज भेटला रुक्मिणीकांत ॥ आणि माझे पदरीं काय दुरित ॥ म्हणोनि अंत पाहातसे ॥६४॥

तरी न होतां श्रीहरीचें दर्शन ॥ मी न सेवीं कदापि अन्न ॥ ऐसा निश्चय देखोन ॥ वाणी परतोन चालिला ॥६५॥

कलियुगीं अन्नमय प्राण म्हणत ॥ परी त्याचा निश्चय अघटित ॥ अंतर जाणोनि रुक्मिणीकांत ॥ भेटले साक्षात येऊनि ॥६६॥

यावरी रांजणगांवांत ॥ संतोबा नित्य भिक्षेसी जात ॥ तेथें एक ब्राह्मण होता अभक्त ॥ तो अखंड भांडत कांतेर्सीं ॥६७॥

आपणचि काढूनि कुरापत ॥ कलह करीत नित्यनित्य ॥ कांता जरी कांहीं उत्तर देत ॥ तरी भय घालित तियेसी ॥६८॥

म्हणे संतोबा पवारा ऐसा ॥ मी वैरागी होईन तैसा ॥ तुझी होईल दुर्दशा ॥ मी संसार आशा टाकीन ॥६९॥

ऐसें बाह्यात्कारें बोलोनि दावित ॥ ब्राह्मणकांता उगीच राहात ॥ जैसा कोलाटी शस्त्र झाडित ॥ अंगीं शूरत्व नसतांचि ॥७०॥

कीं अंगीं नसतां गर्भच्छायां ॥ वंध्या डोहाळे सांगतसे वायां ॥ कीं पर्जन्याविणें मेघाची छाया ॥ गर्जना वायां आकाशीं ॥७१॥

कीं हृदयावरी नसतां कुचाकृती ॥ हिजडे स्त्रियांचा आकार दाविती ॥ नातरी छत्रसिंहासन नसतां हातीं ॥ बहुरूपी होती नृपवर ॥७२॥

तेवीं चित्तीं नसतां शांति विरक्ती ॥ जे वैराग्याच्या गोष्टी सांगती ॥ त्यांसी प्रपंचीं वा परमार्थीं ॥ नाहीं गति दोहींकडे ॥७३॥

असो आतां तो ब्राह्मण पाहें ॥ कांतेसी अखंड दाखवी भये ॥ येरी चिंताक्रांत होये ॥ उगीच राहे ते समयीं ॥७४॥

तों एके दिवसीं संतोबा भक्त ॥ अंगणीं भिक्षेसी आले त्वरित ॥ तिनें साकल्य वृत्तांत ॥ त्यांचेजवळी सांगितला ॥७५॥

म्हणे स्वामी घरधनी पिसा ॥ होईन म्हणे तुम्हांऐसा ॥ यासी उपाय करावा कैसा ॥ सांगाल तैसा ऐकेन मी ॥७६॥

विष्णुभक्त उत्तर एती तिसी ॥ तो जेव्हां भांडण करील तुजसीं ॥ मग टाकीं सांड देऊनि तयासी ॥ पाठवीं मजपासीं सत्वर ॥७७॥

मग कांहीं मंत्रोपदेश सांगोन ॥ करूनि देईन तुजस्वाधीन ॥ जैसा दरवेशी माकडाकारण ॥ हिंडे घेऊन घरोघरीं ॥७८॥

अवश्य म्हणोनि तयें क्षणीं ॥ ब्राह्मणकांता लागली चरणीं ॥ संतोबा भिक्षा घेऊनी ॥ गेले आश्रमीं आपुल्या ॥७९॥

तों निमेष न लोटतांचि सत्वर ॥ बाहेरूनि आला तिचा भ्रतार ॥ म्हणे स्वयंपाकासी कां लाविला उशीर ॥ क्षुधातुर मी जाहलों ॥८०॥

मी संसाराचा त्याग करितों ॥ संतोबा पवाराऐसा होतों ॥ मग चित्तासी येईल तेथें जातों ॥ वाद घालीत ऐशा रीतीं ॥८१॥

कांता देत प्रत्युत्तर ॥ आतां कासया करितां उशीर ॥ जैसा जाहला संतोबा पवार ॥ व्हा सत्वर तयाऐसे ॥८२॥

ऐकोनि पत्नीचें वचन ॥ विचारीं पडला तो ब्राह्मण ॥ म्हणे आतां कासया ठेवावें जिण ॥ सक्रोधमन जाहला ॥८३॥

धोतरें तांभ्या घेऊनि सत्वर ॥ लवलाहें गेला बेटावर ॥ संतोबासी बोले उत्तर ॥ टाकूनि संसार मी आलों ॥८४॥

मी तुम्हांऐसा जाहलों निश्चितीं ॥ आतां कदापि न सोडीं तुमची संगती ॥ अनुग्रह करूनि मजप्रती ॥ लावा पारमार्थीं आपुल्या ॥८५॥

अवश्य म्हणे विष्णुभक्त ॥ आम्हां अनायासें लाघली संगत ॥ तुजऐसा वैरागी विरक्त ॥ नाहीं दिसत त्रिभुवनीं ॥८६॥

आतां भोंपळा घेऊनि आपुल्या हातें ॥ उदक आणूनि देईं मातें ॥ वस्त्र पागोटें ठेवीं येथें ॥ तस्कर बहुत जपताती ॥८७॥

अवश्य म्हणोनि उठाउठीं ॥ ब्राह्मण गेला सरितेकांठीं ॥ क्षुधा बहुत लागली पोटीं ॥ म्हणोनि कष्टी होतसे ॥८८॥

तों मागें वस्त्रें फाडोनि सत्वरी ॥ चिंध्या घातल्या बोरांटीवरी ॥ तांब्या झोंकिला डोहाभीतरीं ॥ तों ब्राह्मण सत्वरी पातला ॥८९॥

संतोबा म्हणे त्याकारण ॥ परिधान करीं आडबंदकौपीन ॥ ब्राह्मणें संकोचमन होऊन ॥ धोतर फेडोन टाकिलें ॥९०॥

मग नेसोनियां लंगोटी ॥ विष्णुभक्तासी पुसे गोष्टी ॥ क्षुधा बहुत लागली पोटीं ॥ प्राण कंठीं धरिला म्यां ॥९१॥

मग नेपतीं तरटें तोडोनि त्वरित ॥ कांतेसह बैसले खात ॥ ब्राह्मण म्हणे हें कडू बहुत ॥ नाहीं भावत मजलागीं ॥९२॥

संतोबा उत्तर देत तया ॥ आतां रसनाविषय पाहिजे कासया ॥ तुवां सर्व त्याग करूनियां ॥ आलासी लवलाह्यां मजपासीं ॥९३॥

तरी कांहीं शीतळ देतों तुजकारण ॥ तेणेंच करीं क्षुधाहरण ॥ ऐकोनि संतोबाचे वचन ॥ संतोषयुक्त जाहला ॥९४॥

मग निंब तोडोनि आपुल्या हातें ॥ सुखें खात बैसला तेथें ॥ विप्र म्हणे माझें संचित ॥ बरवें दिसत नाहीं कीं ॥९५॥

खाऊन ओल्या कोरड्या भाकरी ॥ सुखें होतों आपुलें घरीं ॥ परी माझी बुद्धि अघोरी ॥ प्रपंच माघारीं टाकिला ॥९६॥

स्फुंदोनि हळूंच करी रुदन ॥ म्हणे आतां उपाय करावा कवण ॥ शीत लागे अंगासी दारुण ॥ पोटीं क्षुधेनें पीडिलें ॥९७॥

अंतरींची अवस्था जाणोनि ऐसी ॥ संतोबा पुसो लागले त्यासी ॥ तूं संसारीं होऊनि उदासी ॥ कशास्तव आलासी या ठायीं ॥९८॥

येरू म्हणे फुटलें प्राक्तन ॥ वायांचि कांतेसीं केलें भांडण ॥ मग उदास होऊनि मन ॥ तुम्हांपासीं पातलों ॥९९॥

तों तुमची संगत बहुत कठिण ॥ वस्त्रेंही टाकिली फाडोन ॥ आतां घरासी जावया परतोन ॥ तरी लज्जा मनीं वाटत ॥१००॥

तथापि रात्रीं गेलों पाहीं ॥ तरी कांता येऊं देणार नाहीं ॥ म्हणेल लंगोटबंद गोसावी ॥ कोण आला कळेना ॥१॥

ऐकोनि म्हणे विष्णुभक्त ॥ तूं कांतेसी अखंड म्हणत ॥ कीं संतोबासारिखा विरक्त ॥ होऊन अरण्यांत जाईन मी ॥२॥

ऐसें आजपासोनि म्हणसील जरी ॥ तरी शपथ वाहें ये अवसरीं ॥ मग तुजला नेऊन घालितों घरीं ॥ कोणासी बाहेरी न कळतां ॥३॥

येरू तत्काळ धरी चरण ॥ म्हणे जरी मी कांतेसीं करीन भांडण ॥ तरी माझी जिव्हा जाईल झडोन ॥ वाहातसें आण देवाची ॥४॥

मग रात्रीं उठोनि संतोबा भक्त ॥ द्विजाचें घरासी गेला त्वरित ॥ त्याचे कांतेसी वृत्तांत ॥ काय सांगत एकांतीं ॥५॥

आम्हीं मंत्रदीक्षा देऊन ॥ भ्रतार केला तुझे स्वाधीन ॥ आतांचि देतों पाठवून ॥ तरी तयासीं भांडण न करावें ॥६॥

लंगोटी नेसून येईल येथें ॥ तरी वस्त्र सत्वरीं देईं त्यातें ॥ ऐसी ऐकूनियां मात ॥ संतोषे चित्त तियेचें ॥७॥

इतुकें सांगोनि ते वेळां ॥ परतोनि आला आपुल्या स्थळा ॥ ब्राह्मणातें वृत्तांत सांगितला ॥ आतां जावें वहिला घरासी ॥८॥

जरी कांतेसीं कलह करशील कांहीं ॥ तरी मजऐसा वाईट नाहीं ॥ येरू मस्तक ठेवूनि पायीं ॥ निघे लवलाहीं सत्वर ॥९॥

गांवांत प्रवेशला अंधारांत ॥ म्हणे कोणी देखेल अकस्मात ॥ म्हणे ब्राह्मणांस कळतां वृत्तांत ॥ घालितील वाळीत मजलागीं ॥११०॥

यास्तव लगबगें भेणेंभेण ॥ प्रवेशला आपुलें सदन ॥ तैंपासोनि कांतेसीं भांडण ॥ न करी जाण सर्वथा ॥११॥

यावरी संतोबा आषाढमासीं ॥ पंढरीसी चालिला यात्रेसी ॥ जैसी कन्या जातां माहेरासी ॥ उल्हास मानसीं तियेच्या ॥१२॥

तैशा रीतीं वैष्णवभक्त ॥ सप्रेमभरीं गात नाचत ॥ समागमें यात्रा बहुत ॥ दोन सहस्र मिळाली ॥१३॥

आषाढशुद्ध दशमीस सत्वरा ॥ वारकरी आले नरसिंहपुरा ॥ जेथें एकवट नीरा भिंवरा ॥ संगम जाहला दोहींचा ॥१४॥

आषाढमास पर्जन्यकाळ ॥ नदीस पूर आला तुंबळ ॥ पात्र टाकूनि चालिलें जळ ॥ देखोनि सकळ चिंतावले ॥१५॥

म्हणती आजि न होतां नदीपार ॥ उदयीक नाटोपे पंढरपूर ॥ एकादशीस रुक्मिणीवर ॥ दर्शन नेदीच सर्वथा ॥१६॥

ऐसें म्हणोनि ते अवसरीं ॥ यात्रा सर्व आली ऐलतीरीं ॥ म्हणती एक नाव असती तरी ॥ उतरूनि जातों सत्वर ॥१७॥

हें देखोनि संटोबा भक्त ॥ आपुलें मनीं विचार करीत ॥ म्हणे देहाची आस्था धरितां निश्चित ॥ तरी कैसा भगवंत भेटेल ॥१८॥

तरी तारिता मारिता श्रीहरी ॥ ऐसा निश्चय करूनि अंतरीं ॥ उदकीं प्रवेशूनि सत्वरीं ॥ चरण चाली चालिले ॥१९॥

विष्णुभक्त भाविक प्रेमळ ॥ तयासी बुडवूं न शके जळ ॥ पोटर्‍य़ांइतुकेंचि केवळ ॥ उदक जाहलें तयासी ॥२०॥

वीणा घेऊनि ते अवसरीं ॥ संतोबा नामस्मरण करी ॥ सरितेवरूनि झडकरी ॥ जाते जाहले तेधवां ॥२१॥

हें नवल पाहातां ते समयीं ॥ सकळ यात्रेकरू बोलती कायी ॥ आम्हां सांडोनि येथें पाहीं ॥ जातां कैसे पैलतीरा ॥२२॥

आपण केवळ ईश्वरमूर्ती ॥ म्हणवोनि आलों तुमचे संगतीं ॥ परी प्राक्तनाची विचित्र गती ॥ नाहीं संचितीं आमुच्या ॥२३॥

अनुपम महिमा ऐकिला बरा ॥ म्हणवोनि चालिलों पंढरपुरा ॥ आतां परतोनि माघारां ॥ जातो आम्ही सकळिक ॥२४॥

ऐकोनि यात्रेकर्‍यांची मात ॥ उभे ठाकले जळाआंट ॥ मग उभारूनियां हात ॥ काय बोलत तें ऐका ॥२५॥

सकळ वर्णांचें नारीनर ॥ चतुष्पद आणि लहानथोर ॥ कांहींच न करितां विचार ॥ यावें सत्वर मजमागें ॥२६॥

भय न धरावें चित्तांत ॥ तुम्हांसी तारील पंढरीनाथ ॥ ऐसी ऐकोनियां मात ॥ संतोषे चित्त सकळांचें ॥२७॥

म्हणती संतोबा चालिले पंढरीसी ॥ घोंट्याइतुकेंचि उदक जाहलें त्यांसी ॥ आपण जाऊं तयासरसीं ॥ ऐसें म्हणती एकमेकां ॥२८॥

अश्वावरी ओझीं घालून ॥ यात्रा उठिली न लागतां क्षण ॥ एकापुढें एक करिती गमन ॥ सरितेजवळी पातले ॥२९॥

हे जाणूनि पंढरीनाथ ॥ विचार करी चित्तांत ॥ नदीसी पूर आला बहुत ॥ बुडतील समस्त जळामाजी ॥१३०॥

संतोबा तरला नामधारक ॥ तरी त्याजऐसे नाहींत सकळ लोक ॥ जेवीं काष्ठ म्हणोनि पाषाण देख ॥ उदकीं टाकितां बुडतील कीं ॥३१॥

आपण न करितां यांचें धांवण ॥ तरी भक्तांचें होईल असत्य वचन ॥ यात्रा जळांत बुडतां जाण ॥ तरी घेतील दर्शन कोण माझें ॥३२॥

आणि मागील संतांचें वचन ॥ असत्य मानितील विचक्षण ॥ ऐसें म्हणोनि जगज्जीवन ॥ काय करिते जाहले ॥३३॥

पाठीवरी यात्रा उतरावी सर्व ॥ म्हणोनि कांसव जाहले देवाधिदेव ॥ ज्याचेनि आधारें सकळ जीव ॥ ब्रह्मांडामाजी राहाटती ॥३४॥

नदीचें पात्र रुंद होतें ॥ तेवढे जाहले रुक्मिणीकांत ॥ निजदासांचे जगन्नाथ ॥ चुकवी आघात नानापरी ॥३५॥

ब्रह्मादिकां पूज्य जगजेठी ॥ ज्यासी अंतरीं जपतो धूर्जटी ॥ तेणें यात्रेकर्‍यांसी दिधली पाठी ॥ हे अपूर्व गोष्टी मज वाटे ॥३६॥

असो इकडे नारीनर ॥ अठरा वर्षांचे लहानथोर ॥ करीत हरिनामाचा गजर ॥ एकदांचि सत्वर चालिले ॥३७॥

अश्व वृषभ आणि खर ॥ ओझें घालोनि तयांवर ॥ वैष्णव करीत कीर्तनगजर ॥ उदकामाजी प्रवेशले ॥३८॥

तों घोंट्याइतुकेंचि लागलें पाणी ॥ सकळांसी आश्चर्य वाटलें मनीं ॥ म्हणती आपण उगेच कोंडोनी ॥ राहिलों होतों अलीकडे ॥३९॥

एक आनंदें टाळ्या पिटिती ॥ म्हणती धन्य संतांची संगती ॥ संतोष मानूनि ऐशा रीतीं ॥ पैलतीरीं उतरले ॥१४०॥

परी कूर्मरूप धरूनि तारिलें देवें ॥ हें न पडेचि कोणाप्रति ठावें ॥ विचित्र मायेनें सकळ जीव ॥ मोहभ्रमांत पाडिले ॥४१॥

मग यात्रेसहित वैष्णवभक्त ॥ पंढरपुरासी गेले त्वरित ॥ स्नान करूनि चंद्रभागेंत ॥ कीर्तन करीन सप्रेम ॥४२॥

महाद्वारासी जाऊन ॥ सकळ घालिती लोटांगण ॥ देवासी देऊनि आलिंगन ॥ वंदिले चरण सद्भावें ॥४३॥

संतोबा म्हणे गा श्रीहरी ॥ तूं भक्तां रक्षिसी नानापरी ॥ तुझी कीर्ति वर्णितां बरी ॥ शेषाची वैखरी शिणली कीं ॥४४॥

कांसवरूप धरूनि देवा ॥ पाठीवर तारिलें जडजीवां ॥ आतां मज चरणीं ठाव द्यावा ॥ ऐसें संतोबा विनवित ॥४५॥

ऐसें ऐकोनि दीनदयाळ ॥ हांसों लागले तयेवेळ ॥ म्हणे तूं माझा भक्त प्रेमळ ॥ राहें सर्वकाळ मजपासीं ॥४६॥

आणिक कथा रसाळ पुढती ॥ सादर ऐकिजे सभाग्य श्रोतीं ॥ निळोबाची देखोनि भक्ती ॥ पावले श्रीपति त्यालागीं ॥४७॥

ज्याच्या तुकाराम येऊनि स्वप्नीं ॥ उपदेश दिधला कृपा करूनी ॥ त्याचें चरित्र रसाळवाणी ॥ ऐका श्रवणीं भाविक हो ॥४८॥

नेणे मान दांभिकपण ॥ सद्भावें करी हरिकीर्तन ॥ पुरातन संतांचीं वचनें बोलून ॥ संटचरित्रें वर्णावीं ॥४९॥

मुलेंलेंकुरें सर्व असती ॥ परी मी माझीं हें नाठवे चित्तीं ॥ सहज मिळेल जें अयाचित्तवृत्तीं ॥ त्यांतही अतिथि पूजावा ॥१५०॥

तंव कोणे एके दिवसीं जाण ॥ घरीं मांडिलें कन्येचें लग्न ॥ सोयरे दांभिक अभक्त पूर्ण ॥ घरीं सामग्री नसे किंचित ॥५१॥

कांता म्हणे तयाप्रती ॥ तुमची ऐसी उदास वृत्ती ॥ शेवटीं पिशुनांत होईल फजिती ॥ ऐसें मजप्रति भासतसे ॥५२॥

ऐसें जाणोनियां जगज्जीवन ॥ आपण जाहले वृद्ध ब्राह्मण ॥ वस्त्र फाटकें नेसोनि जीर्ण ॥ आले सत्वर त्या ठायीं ॥५३॥

दुसरें उपवस्त्र खांद्यावरी ॥ किंचि सामग्री त्याचे पदरीं ॥ निळोबासी ते अवसरीं ॥ येऊनि काय बोलत ॥५४॥

मी निर्मळ ब्राह्मण आहें दीन ॥ सामग्रीं किंचित आलों घेऊन ॥ तयाचा स्वयंपाक करून ॥ घालावें भोजन मजलागीं ॥५५॥

विप्रासी नमन करूनियां ॥ म्हणे तुमची सामग्री पाहिजे कासया ॥ आतां देवासी नैवेद्य दावूनियां ॥ प्रसाद घ्यावा एथेंचि ॥५६॥

यावरी काय बोले श्रीहरी ॥ आमची इच्छा मिष्टान्नावरी ॥ तरी पूर्णगर्भा करूनि सत्वरी ॥ भोजन पोटभरी घालावें ॥५७॥

निळोबा कांतेसी सांगत पाही ॥ ब्राह्मणाची सामग्री ठेवीं ॥ आणि स्वयंपाक करूनि ये समयीं ॥ भोजन लवलाहीं घालावें ॥५८॥

अवश्य म्हणोनि ते अवसरीं ॥ शिधा घेतला आपुले पदरीं ॥ म्हणे हे तों किंचित सामग्री ॥ कैसा पोटभरी जेविशी तूं ॥५९॥

यावरी म्हणे रुक्मिणीकांत ॥ हे टाकी लग्नाचिये सामग्रींत ॥ आणि तूं आपुलें घेऊनि त्वरित ॥ मज क्षुधितासी तृप्त करीं ॥१६०॥

आणि माझें साहित्य नाहीं घेत ॥ तरी मी सर्वथा न जेवीं येथ ॥ वचन ऐकोनि प्रेमळ भक्त ॥ काय बोलत कांतेसी ॥६१॥

एका ब्राह्मणाकारण ॥ भोजन घालितां संकट कोण ॥ आतां सत्वर स्वयंपाक करून ॥ करीं समाधान विप्राचें ॥६२॥

मग म्हणे रुक्मिणीकांत ॥ स्वयंपाकासी उशीर होईल बहुत ॥ तरी अन्न निपजलें प्रस्तुत ॥ तें भक्षूं त्वरित निजप्रीतीं ॥६३॥

तेव्हां निजभक्ताचे पंक्तीस ॥प्रीतीनें जेविले जगन्निवास ॥ रात्रीं बैसूनियां स्वस्थमानस ॥ निळोबाबावास बोलती ॥६४॥

उदयीक तुमचें घरीं लग्न ॥ उदक आणावयास नाहीं ब्राह्मण ॥ जरी ठेवाल मजकारण ॥ तरी मिष्टान्नभोजन करीन मीं ॥६५॥

आणि ईश्वरपीर्त्यर्थ तुमचे रांजणीं ॥ घालीन चार घागरी पाणी ॥ अवश्य म्हणोनि तये क्षणीं ॥ निळोबा चरणीं लागला ॥६६॥

दुसरे दिवशीं प्रातःकाळीं ॥ सत्वर उठोनि वनमाळी ॥ कोणासी न कळतां ते वेळीं ॥ सडासंमार्जन पैं केलें ॥६७॥

तों वर्‍हाडी घेऊनि पांचशत ॥ वरबाप आला अकस्मात ॥ सीमांतपूजा करूनि त्वरित ॥ जानवशांत राहिले ॥६८॥

साहित्यासी आले जगज्जीवन ॥ म्हणोनि सर्वथा न पडेचि उण ॥ कल्पतरूचे छायेसी बैसतां जाण ॥ तरी उपवासी कोण राहील ॥६९॥

भास्कर घरीं आला पाहुणा ॥ तरी अंधार सर्वथा पडेना ॥ गंगा स्वयमेव बैसली रांजणां ॥ तरी तों उणें जीवना नव्हे कीं ॥१७०॥

मेघचि निजांगें घाली सडा ॥ मग राहील जागा कैसा कोरडा ॥ कीं गजवदनें घालोनि धडा ॥ तरी विद्यार्थी वेडा नव्हे कीं ॥७१॥

विधात्यानेंचि दिधलें सुंदरपण ॥ तेथें सामुद्रिकांत न येचि उण ॥ नातरी सरस्वतीनें केलें लेखन ॥ तेथें न चुके व्यंजन सर्वथा ॥७२॥

तेवीं लग्ना आले हृषीकेशी ॥ तरी उणे न पडे साहित्यासी ॥ कावडी घेऊनि खांद्यासीं ॥ उदक तांतडी वाहातसे ॥७३॥

ब्राह्मणें शिधा टाकिला कोठींत ॥ तेणें ते सामग्री जाहली बहुत ॥ पांचशें मनुष्य नित्य जेवीत ॥ परी ते न सरे सर्वथा ॥७४॥

कामाची होतां आडाडी ॥ सामग्री देत अति तांतडी ॥ उच्छिष्टें काढूनि लवडसवडी ॥ अंगण झाडी अतिवेगें ॥७५॥

जेवित्या पदार्थ पडतां न्यून ॥ आणोनि वाढी जगज्जीवन ॥ सोयर्‍यांसी विनवी कर जोडून ॥ कीं स्वस्थ भोजन करावें ॥७६॥

निळोबा आश्चर्य करी मनांतून ॥ म्हणे हा ब्राह्मण फार सज्जन ॥ सर्वस्वीं निभावलें प्रयोजन ॥ पडों नेदीं उणें सर्वथा ॥७७॥

मग म्हणे प्रेमळ भक्त ॥ तुम्ही कार्यासी पडलां बहुत ॥ तरी आपुलें नामाभिधान निश्चित ॥ सांगावें त्वरित आम्हांसी ॥७८॥

यावरी म्हणे जगज्जीवन ॥ विठोबा माझें नामाभिधान ॥ चार्‍ही दिवस मिष्टान्नभोजन ॥ यथेच्छ जेविलों तुमचें घरीं ॥७९॥

निळोबा विचारीं मानसीं ॥ कीं याचा उपकार न फिटे मजसी ॥ परी एक वस्त्र जाते समयीं यासी ॥ मनोभावेंसीं अर्पावें ॥१८०॥

असो विप्रवेष घेऊनि तयाचें घरीं ॥ पांच दिवस होते श्रीहरी ॥ निजांगें कष्ट नानापरी ॥ भक्ताघरीं करीतसे ॥८१॥

वर्‍हाड बोळवूनि सहावे दिवसीं ॥ निळोबा आले मंदिरासी ॥ तयासवेंचि हृषीकेशी ॥ घरासी आले तेधवां ॥८२॥

देवघरांत सर्वांदेखत गेले ॥ निमिष न लागतां अदृश्य जाहले ॥ निळोबा म्हणे विठोबासी वहिलें ॥ पांचारावें ये समयीं ॥८३॥

कोरा शेला घेऊनि त्वरित ॥ म्हणे त्यासी पांघरवूं एवढें वस्त्र ॥ विठोबा म्हणोनि हांका मारीत ॥ तों राजीवनेत्र दिसेना ॥८४॥

इतुक्यांत समजलें चित्तांत ॥ म्हणे म्यां कष्टविले पंढरीनाथ ॥ जळो या प्रपंचाची संगत ॥ घडलें विपरीत आजि बहु ॥८५॥

मग स्वप्नांत येऊनि रुक्मिणीवर ॥ निळोबाचें मस्तकीं ठेविला अक्र ॥ कीं मी कटावरी ठेवूनि कर ॥ राहें निरंतर तुजपासीं ॥८६॥

त्याचें भक्तीस्तव श्रीहरी ॥ अद्यापि आहेत पिंपळनेरीं ॥ फाल्गुनवद्य द्वितीयेसी निर्धारीं ॥ महोत्साह गजरीं होतसें ॥८७॥

आणिक एक चरित्र रसाळ गहन ॥ धारुरकर उद्धवचिद्धन ॥ ते सप्रेम करितां कीर्तन ॥ देशावरासी चालिले ॥८८॥

जयांचीं पदापदांतरें बहुत ॥ अनुभव रसिक जडाव अद्भुत ॥ प्रेमळ विरक्त भाविक भक्त ॥ भजनीं रत जाहला असे ॥८९॥

तंव एकदां चैत्रशुद्ध प्रतिपदेसीं ॥ अकस्मात आले बेदरासी ॥ नगरांत कीर्तन तये दिवसीं ॥ प्रेमोल्हासीं मांडिलें ॥१९०॥

श्रवणासी आले सज्ञान पंडित ॥ इतर यातींचें भाविक भक्त ॥ कीर्तन ऐकोनि सप्रेमभरित ॥ रिझलें चित्त तयांचें ॥९१॥

माळ लावावी नगरांत ॥ तों उद्धव तयासी काय बोलत ॥ श्रीरामजयंतीकरितां त्वरित ॥ जाणें लागत धारुरा ॥९२॥

लोक म्हणती त्या अवसरा ॥ रामनवमी येथेंचि करा ॥ सकळांचा हेत देखोनि बरा ॥ अवश्य म्हणती तयांसी ॥९३॥

मग प्रशस्त वाडा पाहूनि त्वरित ॥ मंडप उभारिला तेथ ॥ मखर करूनि तयाआंत ॥ अयोध्यानाथ बसविले ॥९४॥

हरिदास वैष्णव बोलावून ॥ नित्य करीत हरिकीर्तन ॥ नानापरींचीं पक्वान्नें करून ॥ ब्राह्मणसंतर्पण करीतसे ॥९५॥

एकदां दिंड्या पातका घेऊन सत्वर ॥ मिरवत चालिले वैष्णववीर ॥ पुढें वाजंत्र्यांचा गजर ॥ उल्हास थोर मांडिला ॥९६॥

सप्रेमभरें हरिदास गाती ॥ तों मशिदीमाजी यवन कुमती ॥ बैसले होते सहजस्थिती ॥ ते काय बोलती एकमेकां ॥९७॥

उद्धवचिद्धन हरिदास नाना ॥ बोलावूनि मांडिला कुफराणा ॥ तरी आपण शेणमार करूनि जाणा ॥ करूं विटंबना सकळांची ॥९८॥

तेव्हां यवनांचें प्राबल्य बहुत ॥ कोणी न पाहे न्यायनीत ॥ शहरीं गुंडे उन्मत्त बहुत ॥ बैसले पांचशत ते ठायीं ॥९९॥

असो हरिदास गात नाचत ॥ पुढें वाद्यांचा गजर होत ॥ मशिदीपुढें मिरवत ॥ आले अकस्मात तेधवां ॥२००॥

तों ते टवाळ धांवले सत्वरगती ॥ वैष्णवांसी शेणमार करिती ॥ पताका हिरून घेतल्या किती ॥ वैष्णवांसी ताडिती निजहस्तें ॥१॥

विण्याच्या तोडोनि टाकिल्या तारा ॥ मृदंग फोडिले तया अवसरा ॥ विक्षेप सकळांचे अंतरा ॥ मग हरिदास घरा पातले ॥२॥

शिष्यसांप्रदायी येऊनि त्वरित ॥ उद्धवचिद्धनासी सांगती वृत्तांत ॥ ऐसी ऐकतांचि मात ॥ विक्षेप चित्तांत वाटला ॥३॥

जैसें दुग्धामाजी पडे लवण ॥ मग नासोनि जाय न लागतां क्षण ॥ पक्वान्नासी शिवलें श्वान ॥ मग स्वयंपाकीण तळमळी ॥४॥

कीं वधूवरें बैसलीं भोजनाकारण ॥ तंव दीप विझविला पतंगान ॥ मग वरमायेचें विक्षेपे मन ॥ तैसेंचि वाटलें तयासी ॥५॥

नातरी ग्रास घेतांचि क्षुधितासी ॥ मुखांत अकस्मात गेली माशी ॥ तेवीं अविंधीं छळितां हरिदासासी ॥ उद्धवचिद्धनासी वातलें ॥६॥

मग मखरापासीं जाऊण तत्त्वतां ॥ म्हणे जयजयाजी रघुनाथा ॥ हें नव्हतें येत तुझिया चित्ता ॥ तरी अट्टाहास वृथा कां केला ॥७॥

तूं विश्वात्मा जानकीवरू ॥ वसविसी सर्वांचें अंतरू ॥ मी कासया आतां खेद करूं ॥ केला अनादरू संतांचा ॥८॥

मग रघुनाथाची मूर्ति उचलोनी ॥ देव्हार्‍यामाजी ठेविली तये क्षणीं ॥ मखर टाकिलें मोडोनी ॥ मंडप सोडोनि ठेविला ॥९॥

हरिदासांसी करून नमन ॥ करीत बैसले श्रीरामभजन ॥ तंव मारुती जाहले क्रोधायमान ॥ म्हणे बेदर घालीन पालथें ॥२१०॥

माझा स्वामी श्रीरघुनाथ ॥ त्याचा उत्साह करिती भक्त ॥ त्या वैष्णवांसी गांजिलें येथ ॥ तरी जिणें व्यर्थ पैं माझें ॥११॥

मग मशिदीवरी अंजनीसुत ॥ उभा ठाकला जाऊनि त्वरित ॥ टवाळगुंड पांचशत ॥ बैसले होते त्याखालीं ॥१२॥

धरूनि मशिदीचि भिंती ॥ निजकरें हालवितां मारुती ॥ जवळ फकीराची झोंपडी होती ॥ तेणें अवचितीं देखिलें ॥१३॥

तो फकीर होता परम ज्ञानी ॥ सत्वर उमजला आपुलें मनीं ॥ रामभक्तांसी छळिलें म्हणोनी ॥ मारुती क्षोभोनि पातला ॥१४॥

जोडोनियां बद्धांजली ॥ हनुमंतासी म्हणे ते वेळीं ॥ माझी झोंपडी आहे खालीं ॥ तरी हे वांचविली पाहिजे ॥१५॥

गोष्टी ऐकोनियां ऐसी ॥ टवाळ म्हणती एकमेकांसी ॥ पिसें लागले फकीरासी ॥ बोलतो कोणासीं कळेना ॥१६॥

तो म्हणे एक वानर येऊन ॥ मशीद पाडूं पाहे जाण ॥ तरी तुम्ही आतांचि उठोन ॥ पळा बाहेर सत्वर ॥१७॥

गुंड बोलती तये संधीं ॥ मशीद आहे चिरेबंदी ॥ वानराचे पित्यासी त्रिशुद्धी ॥ न पडेचि जाण सर्वथा ॥१८॥

ऐसी ऐकतांचि मात ॥ परम क्षोभला श्रीरामदूत ॥ निमिष न लागतां अकस्मात ॥ मशीद पाडूनि टाकिली ॥१९॥

जाहला एकचि हाहाकार ॥ म्हणती अघटित जाहलें थोर ॥ यवनवाड्यापासीं सत्वर ॥ जाऊनि कोणी सांगती ॥२२०॥

कीं मशीद पडली अकस्मात ॥ गुंड मरूनि गेले बहुत ॥ तों त्यांचें पोटीं शूळ अकस्मात ॥ उठिला लोळत गडबडां ॥२१॥

तो ज्या फकीरानें देखिला वानर ॥ तो अविंधासी जाऊनि सांगे सत्वर ॥ कीं उधवचि