भारताचा स्वातंत्र्याचा संघर्ष - 1857 च्या उठावापासून भारत छोडो आंदोलनापर्यंत

Indias Struggle for Independence युरोपीय लोकांचे भारतात आगमन होताच भारत आणि तेथील लोकांमध्ये स्वातंत्र्याचा लढा सुरू झाला. ईस्ट इंडिया कंपनीने 1773 च्या रेग्युलेटिंग कायद्याने अधिकृतपणे भारतावर राज्य करण्यास सुरुवात केली. भारताचा स्वातंत्र्यलढा जनतेला माहीत आहे आणि स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून भारताच्या विकासाचा हा एक महत्त्वाचा अध्याय आहे. त्यामुळे हा विषय आयएएस परीक्षेसाठी महत्त्वाचा आहे कारण उमेदवारांना भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देणार्‍या महत्त्वाच्या संघर्ष चळवळींची माहिती असणे आवश्यक आहे.

1857 च्या स्वदेशी चळवळीचा उठाव

इंग्रजांच्या बंगालच्या फाळणीच्या विरोधात ही चळवळ सुरू झाली. 1903 मध्ये ब्रिटिशांनी बंगालची फाळणी करण्याचा निर्णय जाहीर केला. त्यांना बंगालमधून दोन प्रांत मिळवायचे होते.

बंगालमध्ये पश्चिम बंगाल तसेच बिहार आणि ओरिसा या प्रांतांचा समावेश होतो

पूर्व बंगाल आणि आसाम

ब्रिटिश विस्तारवादी धोरणे, आर्थिक शोषण आणि प्रशासकीय नवकल्पनांचा वर्षानुवर्षे भारतीय राज्यकर्ते, शिपाई, जमीनदार, शेतकरी, व्यापारी, कारागीर, पंडित, मौलवी इत्यादींच्या स्थितीवर विपरीत परिणाम झाला आहे. 1857 मध्ये एक हिंसक वादळ आले ज्याने भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याचा पाया हादरला.

होमरूल लीग आंदोलन

पहिल्या महायुद्धाला भारताचे पडसाद होमरूल चळवळीत दिसले. ब्रिटिश राजवटीबद्दल असंतोष दाखवण्याचा हा एक प्रभावी मार्ग होता. आयरिश होम रूल लीगच्या धर्तीवर दोन इंडियन होम रूल लीगचे आयोजन करण्यात आले होते. अॅनी बेझंट आणि बाळ गंगाधर टिळक हे या नव्या ट्रेंडचे प्रणेते होते.

सत्याग्रह

1917 आणि 1918 दरम्यान, रॉलेट सत्याग्रह सुरू करण्यापूर्वी गांधी तीन संघर्षांमध्ये सहभागी झाले होते – चंपारण, अहमदाबाद आणि खेडा – येथे.

असहकार आंदोलन

असहकार चळवळ ही भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वाची चळवळ आहे. 31 ऑगस्ट 1920 रोजी खिलाफत समितीने असहकार मोहीम सुरू केली आणि आंदोलनाची औपचारिक सुरुवात झाली. भारताच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्याला प्रतिबिंबित करण्यासाठी प्रमुख सामाजिक कार्यक्रम, कार्यक्रम, कार्यालये आणि शाळांवर बहिष्कार टाकणे हा त्याचा उद्देश होता.

सविनय कायदेभंग चळवळ - मिठाचा सत्याग्रह

डिसेंबर 1928 मध्ये काँग्रेसच्या कलकत्ता अधिवेशनात नेहरू अहवाल मंजूर झाल्यानंतर, जवाहरलाल नेहरू, सुभाष बोस आणि सत्यमूर्ती यांच्या नेतृत्वाखालील तरुण घटकांनी काँग्रेसचे ध्येय म्हणून वर्चस्व राखण्याबद्दल नाराजी व्यक्त केली. काँग्रेसने पूर्ण स्वराज किंवा पूर्ण स्वातंत्र्य स्वीकारावे, अशी मागणी त्यांनी केली. यानंतर, गोलमेज परिषदेत सहभागी होण्यासाठी गांधीजींनी लॉर्ड आयर्विनसमोर ठेवलेल्या 11 मागण्या निष्फळ ठरल्या. 

काँग्रेस कार्यकारिणीने गांधीजींना त्यांच्या आवडीच्या वेळी आणि ठिकाणी सविनय कायदेभंगाची चळवळ सुरू करण्याचे पूर्ण अधिकार दिले. फेब्रुवारीच्या अखेरीस गांधींनी मीठ हा चळवळीचा मध्यवर्ती विषय बनवण्याचा निर्णय घेतला होता.

भारत छोडो आंदोलन

मार्च 1942  मध्ये क्रिप्स मिशन भारतात आले. क्रिप्स परत आल्यानंतर, गांधींनी ब्रिटीशांच्या माघारासाठी आणि जपानी आक्रमणाविरुद्ध अहिंसक असहकार चळवळीची मागणी करणारा ठराव केला. 14 जुलै 1942 रोजी वर्धा येथे काँग्रेस कार्यकारिणीच्या बैठकीत भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी संघर्षाची कल्पना स्वीकारण्यात आली.

शेवटी, 1945-46 च्या हिवाळ्यात झालेल्या तीन विद्रोहांचा परिणाम कॅबिनेट मिशन प्लॅनमध्ये झाला आणि शेवटी भारताला स्वातंत्र्य मिळाले.

Edited by : Smita Joshi