राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना करणारे केशव बल्लीराम हेडगेवार यांच्याबद्दल बऱ्याच गोष्टी आणि गैरसमज आहेत. आम्ही तुम्हाला अशा दहा गोष्टी सांगू, ज्यामुळे हेडगेवाराविषयीच्या प्रचलित धारणा सुधारल्या. सर्वप्रथम हे जाणून घ्या की हेडगेवार जन्म दिन हिंदू कॅलेंडरनुसार वर्ष प्रतिपदा आहे तर इंग्रजी दिनदर्शिकेनुसार (Roman
Calendar) 1 एप्रिल रोजी साजरा केला जातो. ही एक रोचक बाब देखील आहे की आरएसएसला रोमन दिनदर्शिका मानली जात नाही म्हणून हेडगेवार यांचा वाढदिवस 1889 मध्ये प्रतिपदावरच साजरा केला जातो.
आरएसएस से जुड़े जानकारों ने आरएसएस के आर्काइव के आधार पर जो फैक्ट्स बताए हैं, उनके आधार पर दस खास बातें जानिए, जिनसे हेडगेवार को समझने में मदद मिलती है. हेडगेवार समजून घेण्यास मदत करणारे आरएसएस आर्काइव्हच्या आधारे आरएसएसच्या तज्ज्ञांनी सांगितलेल्या तथ्यांच्या आधारे दहा विशेष गोष्टी जाणून घ्या.
१. हेडगेवार तेलंगणाचे होते
हेडगेवार हे बर्याच जणांना महाराष्ट्रातील ब्राह्मण म्हणून ओळखतात पण त्यांचे कुटुंब मूळचे तेलंगणातील कांदकुर्ती गावातले होते. याच ठिकाणी गोदावरी, वंज्रा आणि हरिद्रा नद्यांचा भाग होतो आणि तेथे कन्नड, तेलगू आणि मराठी भाषांचा संगम होता.
असे म्हणतात की हे स्थान एकेकाळी विद्वानांचे गढी होते, परंतु नंतर बर्याच ब्राह्मणांनी येथून स्थलांतर केले. यातील बरेच जण नागपूरच्या भोसले राज्यकर्त्यांच्या आश्रयाला पोहोचले. त्यापैकी बल्लीराम पंत हेडगेवार यांनाही सहा मुले होती. तीन मुलगे आणि तीन मुली, पाचवे म्हणजे के.बी. हेडगेवार. हेडगेवार यांनी वयाच्या अवघ्या 13 व्या वर्षी प्लेगच्या साथीच्या आजारात आई-वडिलांना गमावले आणि मोठ्या कष्टाने त्यांनी अभ्यास पूर्ण केला होता.
२. हेडगेवार काँग्रेसचे सदस्य होते
पहिले महायुद्ध संपुष्टात येत होते आणि हेडगेवार 1919 च्या सुमारास काँग्रेसच्या अमृतसर अधिवेशनात खूप सक्रिय होते. लोकमान्य टिळकांचे अनुयायी असलेले हेडगेवार हे हिंदी साप्ताहिक संकल्पच्या प्रचारातही सहभागी होते. तरुणांना संस्कृतीशी जोडण्यासाठी त्यांनी 'राष्ट्रीय उत्सव मंडळ' स्थापन केले.
3. संघटना क्षमता सुरुवातीपासूनच होती
जानेवारी 1920 मध्ये हेडगेवार डॉ एल.व्ही. परांजपे यांच्या भारत स्वयंसेवक मंडळामध्ये कार्यरत होते. जुलैमध्ये त्यांनी सुमारे 1500 स्वयंसेवकांची भर घालून काँग्रेसच्या अधिवेशनात आपली क्षमता सिद्ध केली. जुलै 1920 मध्ये टिळकांच्या निधनानंतर हेडगेवार डॉ. मुंज यांच्याबरोबर पाँडिचेरीला गेले आणि अरविंद घोष यांची भेट घेतली. परंतु घोष यांनी अधिवेशनाचे अध्यक्षपद देण्यास नकार दिला. तथापि, डिसेंबर 1920 मध्ये अधिवेशनाची जबाबदारी सांभाळणाऱ्या हेडगेवार यांनी हजारो लोकांसाठी योग्य ती व्यवस्था केली होती.
4. द्रोहाच्या आरोपाखाली तुरुंग
मे 1921 मध्ये हेडगेवार यांना ब्रिटिश सरकारने अटक केली होती आणि काटोल आणि भरतवाडा येथे 'आक्षेपार्ह' भाषणे केल्याच्या आरोपाखाली त्यांना एक वर्षासाठी तुरुंगात पाठवण्यात आले होते आणि त्यांना देशद्रोहाच्या दोषी ठरविण्यात आले होते. 1922 मध्ये जेव्हा त्यांची सुटका झाली तेव्हा मोतीलाल नेहरू, हकीम अजमल खान
यांच्यासारख्या दिग्गजांनी त्यांचे स्वागत करण्यासाठी भाषणे दिली.
5. हिंदूंची संघटना
काँग्रेस स्वयंसेवकांची शाखा असलेल्या हिंदुस्थानी सेवा दलाशी संबंधित हेडगेवार यांना 1922 मध्ये काँग्रेसमध्ये प्रांतीय सहसचिव म्हणून नियुक्त करण्यात आले. हेडगेवार यांना हर्डीकर अभ्यासापासूनच सेवक दलाचे संस्थापक माहीत असल्याने ते त्यांच्या अगदी जवळचे होते. खिलाफत चळवळीच्या वेळी 1923 मध्ये झालेल्या जातीय दंगलीनंतर हेडगेवार यांना समजले की काँग्रेस नेतृत्वाने हिंदूंच्या संघटनेविषयी विचार करताना त्यांनी हिंदूंच्या प्रश्नांकडे लक्ष दिले नाही.
6. कलकत्त्यात क्रांतीची तयारी
हिंदू संघटनेच्या चर्चेआधी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे नागपूरच्या क्रांतिकारकांच्या गटाने हेडगेवार यांना 1910 मध्ये कलकत्ता येथील नॅशनल मेडिकल कॉलेजमध्ये शिक्षण घेण्यासाठी पाठवले. पण या महाविद्यालयात जाण्याचा उद्देश क्रांतिकारक गट अनुशील समितीच्या क्रांतिकारक पुलिनबिहारी दास यांच्या संरक्षणाखाली राहणे आणि क्रांतिकारक पद्धतींचे प्रशिक्षण घेणे हा होता.
7. शस्त्रे पुरवठा
अनुशीलन समितीतील प्रशिक्षणादरम्यान, हेडगेवार यांना ब्रिटिश राज्याविरुद्ध भूमिगत राहून क्रांतिकारकांना आवश्यक कागदपत्रे आणि शस्त्रे देण्याची जबाबदारी देण्यात आली. यावेळी हेडगेवार यांनी 'कोकेन' चे गुप्त नाव वापरले आणि आपल्या मित्रांना कामावर आणण्याबरोबरच ते स्वत: रिव्हॉल्व्हर्सही पुरवत असत. 1916 मध्ये वैद्यकीय अभ्यासक्रम संपल्यानंतर त्यांच्याकडे बँकॉककडून चांगल्या नोकरीचा प्रस्ताव होता, परंतु भाऊजी कर्वे यांच्या मदतीने त्यांनी क्रांती दलाची संघटना तयार करण्याचा मार्ग निवडला होता.
8. सर्वात विशेष प्रेरणा
उल्लेख केल्याप्रमाणे हेडगेवार टिळक ते मुंज या अनेक दिग्गजांसोबत काम करत असताना शिकत व प्रेरणा घेत होते. तथापि, डॉ. एसके मलिक यांचा प्रभाव हेडगेवारांवर खोलवर होता. एडिनबर्गमधून पदवी घेऊन परदेशात अनेक वर्षे सराव करणार्या. मालिकांवर पाश्चात्त्य संस्कृतीचा कोणताही प्रभाव नव्हता आणि मातृभाषेला प्राधान्य नव्हते. हेडगेवार अनेकदा स्वदेशी संस्कृतीच्या बाबतीत शिक्षक मलिक यांचे उदाहरण देत असत.
9. कलकत्ता मध्ये मोठे नेटवर्क
पाच ते सहा वर्षे क्रांतिकारक उपक्रमांचा अभ्यास करणारे हेडगेवार यांचे कलकत्ताशी संपर्क येथे विस्तृत होते, परंतु त्यापैकी शमसुंदर चक्रवर्ती आणि मौलवी लियाकत हुसेन हे विशेष होते. बर्माच्या तुरुंगातून परतलेला चक्रवर्ती इंग्रजाविरुद्ध अग्निशामक लेख लिहीत असे. तो इतका गरीब होता की त्याला फक्त एक धोती होता आणि तो अनवाणी फिरला.
१०. आरएसएसचे नाव कसे निवडले गेले?
1925 मध्ये दसर्याकच्या निमित्ताने स्थापन झालेल्या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाला काही काळानंतर हे नाव मिळाले. 1926मध्ये हेडगेवार यांची 26 स्वयंसेवकांशी बैठक झाली आणि बरीच चर्चा झाल्यानंतर संघाच्या नावावर निर्णय घेतला. बर्या6च नावांपैकी तीन नावांवर अंतिम वादविवाद झाला, त्यातील उर्वरित दोन जरीपटका मंडळ आणि भेदरोडक मंडल.