‘औरंगाबाद’नाव कसं पडलं ?

नावावरून इतका गदारोळ सुरू आहे ते ‘औरंगाबाद’नाव कसं पडलं ? दोन जागतिक पर्यटनस्थळे असलेला एकमेव जिल्हा , छत्रपती संभाजीनगर

औरंगबादमधील सभेत 1988 मध्ये पहिल्यांदा शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी संभाजीनगरचा नारा दिला होता. तेव्हापासून शिवसेना औरंगाबादचा संभाजीनगर असा उल्लेल करते. आजही सामना वर्तमानपत्रात संभाजीनगर असंच लिहलं जातं. यापूर्वी 9 नोव्हेंबर 1995 ला शहराचे संभाजीनगर असं नामकरण करण्यासाठी असाच प्रस्ताव महापालिकेने पाठवला होता. मात्र 2001 ला काँग्रेस आघाडी सरकारने हा प्रस्ताव रद्द ठरवला होता. औरंगाबाद की संभाजीनगर या वादावरुन महानगरपालिकेत शिवसेना आणि भाजपने महापालिकेवर 30 वर्ष राज्य केलं. आता महापालिका निवडणुकीत हा मुद्दा पुन्हा ऐरणीवर आला आहे. मात्र यातून पायाभूत सुविधांचे अनेक प्रश्न प्रलंबित आहेत, ते सुटणार आहे का याचं उत्तर कुणाजवळही नाही.

औरंगाबाद शहराच्या नावाचा इतिहास

मुंबईच्या कान्हेरी गुफांमध्ये एक शिलालेख सापडला होता. त्यात औरंगाबादचं नाव राजतडक असल्याचं आढळून आलं होतं. हे नाव कुणी ठेवलं, त्या नावाचा वास्तविकतेशी काय संबंध आहे का? यावर अजूनही प्रकाश पडलेला नाही. या शहराचं प्रसिद्ध नाव म्हणजे खडकी. बेसाल्ट खडकावर वसलेला हा परिसर आहे. त्यात शहरात अगदी प्राचिन असं खडकेश्वर महादेवाचं मंदिर आहे. याच नावावरुन या शहराचं नाव खडकी पडलं असावं, अशी इतिहासात नोंद आहे. त्याकाळी या शहराचा राजा मलिक अंबर होता. खऱ्या अर्थानं नहरे-ए-अंबरी सारख्या पाणीपुरवठ्याच्या आधुनिक वास्तू उभारुन त्यानं या गावाचं शहर केलं. मात्र त्यानंही या खडकी नावात कुठलाही बदल केला नाही. कालांतराने 1633 मध्ये मलिक अंबरचा मुलगा फतेह खान या शहराचा राजा झाला आणि त्यानं आपल्या नावावरुन या शहराचं नाव फतेहनगर असं ठेवलं. 1653 मध्ये औरंगजेब डेक्कन विभागाचा सुभेदार म्हणून औरंगाबादेत आला. त्याने पुन्हा या शहराचं नाव फतेहनगर बदलून खुजिस्ता बुनियाद असं ठेवलं. कालांतराने हे नाव सुद्धा बदलण्यात आलं आणि त्यानंतर या शहराला सध्याचे औरंगाबाद हे नाव मिळालं. ब्रिटीश काळातही हेच नाव कायम राहिलं. 

छत्रपती संभाजीनगर

छत्रपती संभाजीनगर (पूर्वीचे नाव औरंगाबाद) हे महाराष्ट्र राज्यातील एक शहर आहे आणि मराठवाडा विभागाचे मुख्यालय आहे. हे एक महत्त्वाचे मध्यवर्ती, औद्यौगिक केंद्र व ऐतिहासिक पर्यटनकेंद्र आहे. या शहराला ५२ दरवाजांचे शहर म्हणून ओळखले जाते. मुंबई उच्च न्यायालयाचे खंडपीठ सुद्धा येथे आहे. हे जगातले एक सर्वाधिक वेगाने वाढणारे औद्यौगिक शहर आहे. हे मराठवाड्याच्या व त्यासोबतच महाराष्ट्र पर्यटनाच्या राजधानीचे शहर आहे. 

या शहराला औरंगाबाद हे नाव औरंगजेब ह्या मुघल सम्राटाच्या नावावरून ठेवले गेले होते. त्यापूर्वी या शहराचे जुने नाव खडकी होते. औरंगाबाद शहराचे नाव बदलून "संभाजीनगर" करण्याचा निर्णय सर्वप्रथम माजी मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांच्या मंत्रिमंडळात २९ जून २०२२ रोजी आणि तदनंतर १७ जुलै २०२२ रोजी मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्या मंत्रिमंडळात 'छत्रपती संभाजीनगर' असे नाव मंजूर झाले. पुढे २४ फेब्रुवारी २०२३ रोजी नरेंद्र मोदी सरकारने औरंगाबाद शहराच नाव बदलून "छत्रपती संभाजीनगर" देण्यास मंजुरी दिली.

अहमदनगर सल्तनतचे मलिक अंबर याच्यानंतर त्याचा मुलगा फतेह खान यांनी नाव बदलून फतेहनगर केले. १६३६ मध्ये औरंगाजेब, जो त्यावेळी दख्खन प्रांताचा मोगल वाइसरॉय होता, त्यांनी या शहराला मोगल साम्राज्यात जोडले. १६५३ मध्ये औरंगजेबाने शहराचे नाव बदलून "औरंगाबाद" केले आणि त्यास मुगल साम्राज्याच्या दख्खन प्रदेशाची राजधानी बनविली.

दोन जागतिक वारसा स्मारके

औरंगाबादमध्ये भारतातील एकमेव पर्यटन जिल्हा असून तेथे दोन जागतिक वारसा स्मारके आहेत. शिवाय अशी आशा आहे की नजीकच्या भविष्यात आणखी दोन चांगल्या भर होतील. अजिंठा, एलोरा, दौलताबाद आणि बीबी का मकबरा या वारसा स्मारके वगळून हा जिल्हा ऐतिहासिकदृष्ट्या धार्मिक होता. म्हणूनच, भारताचे पर्यटन जिल्हा म्हणून हे नाव देण्यात आले आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील अनुभव लक्षात घेता पर्यटन आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात केंद्रीय मंत्री यांनी या जिल्ह्यातील प्रचंड पर्यटन क्षमतेची प्रशंसा केली आहे. (मयामी यू.एस.ए. प्रेस मेळावा.).

घृष्णेश्वर मंदिर

परदेशी पर्यटक मोठ्या संख्येने “ताज” आधीचे संगमरवरी स्वप्न पाहतात, भगवान बुध्दांच्या जगाचा अनुभव घेतात आणि एलोरा-अजिंठा आणि एलोरा यांच्या रंगांच्या शिल्पकलांशी बोलतात. ते पाहत असतात. या प्रदेशाच्या गेलेल्या दिवसाच्या विराट लेणींच्या गटापेक्षा पितळखोरा येथे प्राचीन काळातील सर्वात प्राचीन काळातील रॉक-कट-टेम्पल्स येथे मोठ्या संख्येने गुंफा आहेत. जाजला टेकड्या आणि औरंगाबादच्या भव्य कवचमधल्या घटोतकच्या येथे मूर्तिमंत सौंदर्याचा अभाव आहे. शहर स्वतः परिघवर या गुहेतील मंदिराव्यतिरिक्त जिल्ह्याला इतर ऐतिहासिक वस्तूंची सुशोभित करण्यासारखी आहेत, जसे की, प्रबलस्थानाचे प्राचीन शहर पैठण प्रसिद्ध आहे पैठणी साडी, घर आणि संत एकनाथ करीता आणि प्रसिध्द पेशवे काळातील लाकूड-काम, इलोपुर येथील घृष्णेश्वराचे निवास हे सध्या भारतातील १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे आणि भोसलेच्या “गढी”, छत्रपतींचे हिंदू, हिंदवी राज्याचे शिल्पकार, देवगिरी-दौलताबाद येथील अभेद्य किल्ला, खुलताबाद येथील सूफीचे आसन, औरंगजेबचे रोझा त्याच्या जवळच्या नातेवाईक आणि उपदेशक, त्याखेरीज मोठ्या प्रमाणावर ऐतिहासिक मनोरे आणि आश्रयस्थान, कबर आणि मकबरा, हमामस आणि उद्याने, मंदिरे आणि मोनस्टोअर आहेत. त्यापैकी मुख्यत: बीबी-का-मकबरा, रबिया-उद बौरीची उर्फ दिलरेस-बानू-बेगम यांची कबर म्हणजेच मिनी ताज, सोनेरी-महल, हवेली पूर्वार्द्ध पंचायण, नवखंड महल, अहमदनगरचा निजामशहा मूर्तझा द्वितीय याचा मंत्री मलिक अंबर याने हे शहर वसवले त्यास मलिक अंबरने ह्या शहराचे नाव फतेहपूर ठेवले, औरंगजेबचा राजवाडा किले-आर्क आणि मुख्यतः औरंगजेब यांनी दख्खन मध्ये राहण्याच्या दरम्यान तटबंदीमध्ये ५२ दरवाजे व खिडक्या, पाणचक्की, जलमार्ग जो सूफी-संताने बांधला आहे ते जलशास्त्रातील चमत्कारिक पाय आहेत.

कैलास लेणी एलोरा

औरंगाबाद जिल्ह्यातील जिल्हे शतकांपासून जीवनशैलीचे एक ठिकाण बनले आहेत कारण केंद्र सरकारच्या भारताच्या नकाशावर स्थित आहे. तेवढ्या शतकाच्या अखेरीस मुस्लिम शासनाच्या आगमन होईपर्यंत १५ शतकांपर्यंत पसरलेल्या याद्यांतील सेतावचन, वौस्तीक, चालुक्य, राष्ट्रकुट, यादव अशा अनेक वंशांचे उदय आणि पतन पाहिले आहेत.

सध्याच्या दिवसापर्यंत जाटावा-काळानंतर जिल्ह्यात दीर्घ आणि अखंडित इतिहास आहे. प्राचीन काळातील सुरुवातीच्या काळात तो जमातींच्या संख्येने संचालित होता. सतीवाहन किंवा शालीवाहन (२३० बी.सी. ते २३० ए.डी.) या दीर्घकालीन नियमांत या आदिवासी युनिट्सची एकता होती. या क्षेत्राचा विस्मयकारक इतिहास “सातवाहन” ने सुरू होतो. त्यांचे राज्य शांततेत व समृद्धतेचे युग होते आणि म्हणूनच औरंगाबाद जिल्हा नंतर सातवाहनची राजधानी असलेल्या सातवाहन केंद्रावर केंद्रीत होते, ते दख्खनच्या सामाजिक-सांस्कृतिक कार्याचा केंद्रबिंदू बनले. सातवाहन व्यापार आणि व्यापाराला प्रोत्साहन दिले आणि ग्रीको-रोमन बाजारपेठेचे एकात्मतेत रुपांतर केले तर पैठणी म्हणून पैठणी उच्च दर्जाची रेशीम साडी संबंधित आहे. कापड वस्त्रापेक्षा त्यांनी मसाल्याच्या किराण्यातील व्यापार इत्यादींचा समावेश केला आहे. त्यातून त्यांनी प्रचंड नफा कमावला जो त्यांच्या काळातील भौतिक अवशेषांवरून स्पष्ट दिसतो. हा दिवस संपूर्ण पश्चिम भारतात विखुरलेला होता ते नर्मदा ते कावेरी यांमधील क्षेत्रफळ असणाऱ्या देशाचे ते सरदार होते.

मध्ययुगाच्या वर्षांत या प्रदेशाचा विकास होणे सुरू झाले कारण सातवाहनाने लाँग-बॅकद्वारे सुरू केलेल्या आयर्न मार्गांवर हे स्थान होते.. राजधानी प्रास्तस्थान बंदर आणि बंदर एकीकडे आणि सरस्वती, पटलीपुत्र, अवंती, तक्षशिला इत्यादीसारख्या भू-उत्पादकांबरोबर वरील मार्गांनी जोडलेले होते. पूर्वीच्या शतकाच्या सुरूवातीच्या काळात व्यावसायिक क्षेत्र बौद्ध समाजाच्या हातात होते त्यामुळे मोठ्या संख्येने बौद्ध लेणी या व्यापार मार्गांनी खोदली गेली होती जसे प्राचीन “सार्थवाहा” पथ- पुढे जैन आणि ब्राम्हनीकल गुंफा देखील उत्खननात सापडले होते. बौद्ध गुंफा-एलोरा विश्वासांच्या गुंफा एक उत्तम उदाहरण आहे. 

अजंता लेणी

गुहा ही पावसाळ्यात (वर्षा – वसा) रोमिंग संन्यासींचे निवास स्थानच नाहीतर आपल्या विश्वासाचे कारण देखील प्रोत्साहीत करतात. ते व्यापार-वाणिज्य-कृषी औषध इत्यादी क्षेत्रातील तज्ञही आकर्षित करतात. त्यांनी सांस्कृतिक संश्लेषण आणि स्टेजच्या एकाग्रतेसाठी समर्पित असलेल्या शिक्षण केंद्र म्हणून देखील काम केले.ते 13 व्या शतकात ए.डी.च्या अखेरीपर्यंत कार्यरत होते.

आतापर्यंत या जिल्ह्याचा सर्वांगीण विकास झाला आहे. देवगिरी ही त्यांची राजधानी होती जेथे त्यांनी मोठ्या किल्ल्याची उभारणी केली जी देखील तरुण पिढीच्या पर्यटकांच्या नियतींपैकी एक आहे. तथापि, त्यांच्या पडणे अचानक आणि अनपेक्षित होते अल्लाउद्दीन खिलजीच्या आक्रमणाने दख्खनचे वास्तव बदलले. ताबडतोब हा जिल्हा सलग मुस्लिम शासनासमोर आला. त्यापैकी प्रमुख तुघलक, निजाम अहमदनगर, मुगल आणि हैदराबादचे निजाम होते. मोहम्मद तुघलकांनी आपली राजधानी दिल्लीहून दौलताबादकडे हलविण्याचा प्रयत्न केला – त्यासाठी त्यांनी दौलताबादच्या पायाभूत सुविधांची उभारणी करण्याचा प्रयत्न केला. तथापि, काही भौगोलिक रचनेच्या अंतर्गत त्यांनी आपले मन बदलले आणि दौलताबादचे भवितव्य कायमचे बंद केले.

मलिक-अंबरने खडकीचे रक्षण करण्याचा प्रयत्न केला होता, उदा. मुघल साम्राज्याविरूद्ध औरंगाबादचे जुने वाडे होते परंतु त्यांचे उद्योग सिद्ध झाले नाही. १८ व्या शतकाच्या शेवटच्या टप्प्यात औरंगजेबने दिल्लीच्या वाटेवर या शहराचे विकास करण्याचा प्रयत्न केला. पहिल्या सुभेदारीच्या काळात कार्यरत असताना शहराचे नाव बदलून औरंगाबाद करण्यात आले. (१६३६). सम्राटच्या शेवटच्या मुक्कामाच्या काळात त्याने शहरातील आणि आसपासच्या संरक्षण उपकरणाची सिद्धता केली. चिंकीलीझ खान यांच्या निधनानंतर निजाम या क्षेत्राचा पुढचा राजा झाला. त्याने या शहराची पहिली भांडवल बनविली. तथापि, काही दशकांनंतर ते औरंगाबादहून हैदराबादमध्ये स्थलांतर केले. 

दौलताबाद

वरील कथांमधून हे स्पष्ट आहे की या जिल्ह्यातील इतिहासाची संस्कृती व संस्कृतीचे रुपांतर करण्यात सर्वात महत्त्वाची भूमिका होती. हे गहन सामाजिक-राजकीय कामकाज, शिकविण्याचे संच, धार्मिक चळवळींचे केंद्रस्थान होते. इतिहासाच्या लांब आणि अटकावलेल्या काळात त्यांनी कला, वास्तुकला, शिल्पकला, पेंटिंग, पोषाख, दागिने, खाद्यपदार्थ आणि भाषा इत्यादिचे योगदान दिले आहे. पैठण, देवगिरी, औरंगाबाद, अजिंठा, एलोरा सारख्या केंद्रे मोठ्या संख्येने संत, कवी, पुरुष आणि साहित्य आणि संपूर्ण देशभरातील कारागीर. म्हणूनच, धर्मांबरोबर विविध जीवनशैलीचे एक सभास्थान राहिले. म्हणूनच जिल्ह्यात पर्यटकांनी आपल्या प्राचीन आणि मध्ययुगीन धर्मातील प्रेक्षकांना भेट दिली.
Edited by : Ratnadeep Ranshoor