परिचय : छत्रपती शिवाजी महाराज हे शूर, हुशार आणि दयाळू राज्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म 19 फेब्रुवारी 1627 रोजी महाराष्ट्रातील शिवनेरी येथे मराठा कुटुंबात झाला. शिवाजींचे वडील शहाजी आणि आईचे नाव जिजाबाई असे होते. आई जिजाबाई या धार्मिक स्वभावाच्या असूनही गुण-स्वभाव आणि व्यवहारात वीर स्त्री होत्या.
या कारणास्तव, त्यांनी रामायण, महाभारत आणि इतर भारतीय शूर आत्म्यांच्या तेजस्वी कथा ऐकून आणि शिकवून बाल शिवाचे संगोपन केले. लहानपणी शिवाजी आपल्या वयाच्या मुलांना गोळा करून त्यांचे नेता बनून किल्ले लढवण्याचा आणि जिंकण्याचा खेळ खेळत असे.
दादा कोंडदेव यांच्या अधिपत्याखाली ते सर्व प्रकारच्या युद्धशास्त्रात पारंगत झाले. धर्म, संस्कृती आणि राजकारण याबाबतही योग्य ते शिक्षण दिले गेले. त्या काळात परम संत रामदेव यांच्या संपर्कात येऊन शिवाजी पूर्णपणे देशभक्त, कर्तव्यदक्ष आणि कष्टाळू योद्धा बनले.
कुटुंब आणि गुरु: छत्रपती शिवाजी महाराजांचा विवाह 14 मे 1640 रोजी सईबाई निंबाळकर यांच्याशी झाला. त्यांच्या मुलाचे नाव संभाजी होते. संभाजी हे शिवाजींचे ज्येष्ठ पुत्र आणि उत्तराधिकारी होते ज्यांनी 1680 ते 1689 इसवी पर्यंत राज्य केले. संभाजीच्या पत्नीचे नाव येसूबाई होते. त्यांचा मुलगा आणि वारस राजाराम होता. शिवरायांचे समर्थ गुरु रामदास यांचे नाव भारतातील ऋषीमुनी आणि विद्वानांमध्ये प्रसिद्ध आहे.
शिवरायांचे पराक्रम : तारुण्यात येताच त्यांचा खेळ खरा कर्मशत्रू बनला आणि शत्रूंवर हल्ला करून त्यांने किल्ले इतर जिंकले. पुरंदर, तोरण यांसारख्या किल्ल्यांवर शिवाजीने आपला अधिकार प्रस्थापित करताच त्यांचे नाव आणि कर्तृत्व सर्व दक्षिणेकडे पसरले, ही बातमी आगीसारखी आगरा आणि दिल्लीपर्यंत पोहोचली. अत्याचारी प्रकारचा यवन आणि त्याचे सर्व सहाय्यक राज्यकर्ते त्यांचे नाव ऐकून घाबरून जात असे.
शिवाजींच्या वाढत्या वैभवाने घाबरलेला विजापूरचा शासक आदिलशहा जेव्हा शिवाजींना कैद करू शकला नाही तेव्हा त्याने शिवाजींचे वडील शहाजी यांना अटक केली. हे कळल्यावर शिवाजींना राग आला. नीती आणि धाडस याच्या सहाय्याने त्यांनी छापा टाकला आणि लवकरच आपल्या वडिलांना या कैदेतून मुक्त केले. तेव्हा विजापूरच्या शासकाने आपला गर्विष्ठ सेनापती अफझलखान याला शिवाजींना जिवंत किंवा मृत पकडण्याचा आदेश देऊन पाठवले. बंधुत्वाचे व सलोख्याचे खोटे नाटक रचून शिवाजी महाराजांना आपल्या गोटात घेवून जिवे मारण्याचा प्रयत्न केला, मात्र शिवाजींच्या हाती लपलेल्या वाघनखाला बळी होऊन तोच मारला गेला. त्यामुळे त्यांचा सेनापती मृत झाल्याचे पाहून त्यांचे सैन्य पळून गेले.
छत्रपती शिवाजी महाराज हे एक भारतीय शासक होते ज्यांनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली, म्हणून त्यांना एक अग्रदूत वीर आणि अमर स्वातंत्र्य सेनानी मानले जाते. वीर शिवाजी हे राष्ट्रवादाचे जिवंत प्रतीक होते. या कारणास्तव त्यांची भूतकाळातील राष्ट्रीय पुरुषांमध्ये गणना केली जाते.
अष्टपैलुत्वाने समृद्ध असलेल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांची जयंती महाराष्ट्रात 19 फेब्रुवारीला साजरी होत असली, तरी अनेक संस्था हिंदू कॅलेंडरमध्ये येणाऱ्या तारखेनुसार शिवाजी महाराजांची जयंती साजरी करतात. त्यांच्या शौर्यामुळे ते एक आदर्श आणि महान राष्ट्रपुरुष म्हणून स्वीकारले जातात. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे तीन आठवड्यांच्या आजारानंतर रायगडावर 3 एप्रिल 1680 रोजी निधन झाले.
उपसंहार: शिवाजींवर मुस्लिमविरोधी असल्याचा आरोप असला तरी हे खरे नाही कारण त्यांच्या सैन्यात अनेक मुस्लिम वीर आणि लढवय्ये होते आणि अनेक मुस्लिम सरदार आणि सुभेदारांसारखे लोकही होते. खरे तर, शिवाजींचा सर्व संघर्ष हा धर्मांधता आणि अहंकाराविरुद्ध होता.