समर्थ रामदास स्वामी यांची संपूर्ण माहिती

समर्थ रामदासांचे मूळ नाव 'नारायण सूर्याजीपंत कुलकर्णी' (ठोसर) होते. त्यांचा जन्म शके 1530 (सन 1608) मध्ये, महाराष्ट्रातील जालना जिल्ह्यातील जांब नावाच्या ठिकाणी, रामनवमीच्या दुपारी जमदग्नी गोत्रातील देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. समर्थ रामदासजींच्या वडिलांचे नाव सूर्याजी पंत होते. ते सूर्यदेवाचे उपासक होते आणि रोज 'आदित्य हृदय' स्तोत्राचे पठण करायचे. ते गावचे पटवारी होते पण त्यांचा बराचसा वेळ पूजेत जात असे. त्यांच्या आईचे नाव राणूबाई होते. त्या संत एकनाथजींच्या कुटुंबाच्या दूरच्या नातेवाईक होत्या. त्याही सूर्यनारायणाच्या उपासक होत्या. सूर्यदेवाच्या कृपेने सूर्याजी पंतांना गंगाधर स्वामी आणि नारायण (समर्थ रामदास) हे दोन पुत्र झाले. समर्थ रामदासजींच्या थोरल्या भावाचे नाव गंगाधर होते. सगळे त्यांना 'सर्वोत्तम' म्हणत. ते आध्यात्मिकदृष्ट्या चांगले व्यक्ती होते. त्यांनी 'सुगमोपया' नावाच्या ग्रन्थाची रचना केली. त्यांच्या मामाचे नाव भानजी गोसावी होते. ते प्रसिद्ध कीर्तनकार होते.

बालपण

एके दिवशी आई राणूबाई नारायण (हे त्यांचे लहानपणीचे नाव होते) यांना म्हणाल्या, 'तू दिवसभर खोडसाळपणा करतोस, काही काम कर. तुझा मोठा भाऊ गंगाधर कुटुंबाची किती काळजी घेतो!' ही गोष्ट नारायण यांच्या मनात घर करुन गेली. दोन-तीन दिवसांनी हे मूल आपले खोडकरपणा सोडून एका खोलीत ध्यानस्थ बसले. दिवसभर नारायण दिसले नाही तेव्हा आईने मोठ्या मुलाला नारायण कुठे आहे असे विचारले.

 ते ही म्हणाले, 'मी त्याला पाहिलं नाही.' दोघेही काळजीत पडले आणि त्यांचा शोध घेण्यासाठी निघाले, पण त्यांचा पत्ता लागला नाही. संध्याकाळी जेव्हा त्यांच्या आईने त्यांना खोलीत ध्यान करताना पाहिले तेव्हा त्यांनी विचारले, 'नारायण, तू इथे काय करतोस?' तेव्हा नारायण यांनी उत्तर दिले, 'मला संपूर्ण जगाची चिंता आहे.'

या घटनेनंतर नारायण यांचा दिनक्रम बदलला. सुदृढ आणि निरोगी शरीरानेच देशाची प्रगती शक्य आहे, हे त्यांनी समाजातील तरुणांना समजावून सांगितले. त्यामुळे त्यांनी व्यायाम आणि कसरत करण्याचा सल्ला देत शक्तीचे उपासक हनुमानजींच्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना केली. त्यांनी संपूर्ण भारताचा दौरा केला. संपूर्ण राष्ट्रात नवचैतन्य निर्माण व्हावे म्हणून ठिकठिकाणी हनुमानजींच्या मूर्तींची स्थापना करण्यात आली, ठिकठिकाणी मठ आणि मठाधिपती बांधण्यात आले.

तपश्चर्या

वयाच्या 12 व्या वर्षी लग्नाच्या वेळी "शुभमंगल सावधान" मधील "सावधान" हा शब्द ऐकून ते लग्नमंडप सोडून टाकळी नावाच्या ठिकाणी श्री रामचंद्रांच्या उपासनेत मग्न झाले. 12 वर्षे ते उपासनेत मग्न राहिले. इथेच त्यांना ‘रामदास’ हे नाव पडले.

घर सोडल्यानंतर 12 वर्षांचे नारायण नाशिकजवळील टाकळी नावाच्या गावात आले. येथे नंदिनी आणि गोदावरी नद्यांचा संगम आहे. या भूमीला आपली तपश्चर्या करण्याचे ठरवून त्यांनी कठोर तपश्चर्या सुरू केली. ते सकाळी ब्रह्ममुहूर्तावर उठायचे आणि दररोज 1200 सूर्यनमस्कार करायचे. त्यानंतर ते गोदावरी नदीत उभे राहून राम नाम आणि गायत्री मंत्र म्हणत. दुपारच्या वेळी ते फक्त 5 घरांतून भिक्षा मागून प्रभू रामचंद्रजींना नैवेद्य दाखवत असे. त्यानंतर प्रसादाचा वाटा पशू-पक्ष्यांनी बहरल्यानंतर घेत असे. दुपारी ते वेद, वेदांत, उपनिषदे आणि धर्मग्रंथांचा अभ्यास करायचे. त्यानंतर ते पुन्हा नामस्मरण करायचे. त्यांनी 12 वर्षात 13 कोटी रामनामांचा जप केला. 12 वर्षे त्यांनी अशी कठोर तपश्चर्या केली. या काळात त्यांनी स्वतः रामायण लिहिले. त्यांनी प्रभू रामचंद्रांसाठी रचलेल्या प्रार्थना 'करुणाष्टक' या नावाने प्रसिद्ध आहेत. तपश्चर्या केल्यावर ते 24 वर्षांचे असताना त्यांना आत्मसाक्षात्कार झाला. टाकळी येथेच समर्थ रामदासजींनी पहिले हनुमान मंदिर स्थापन केले.

तीर्थयात्रा आणि भारत भ्रमण

आत्मसाक्षात्कार झाल्यावर समर्थ रामदास तीर्थयात्रेला निघाले. त्यांनी 12 वर्षे भारताचा दौरा सुरू ठेवला. प्रवास करत असताना ते हिमालयात आले. हिमालयातील पवित्र वातावरण पाहिल्यानंतर मूळचे अलिप्त स्वभावाचे रामदासजींच्या मनात वैराग्य निर्माण झाले. आता आत्मसाक्षात्कार झाला, भगवंताचे दर्शन झाले, मग हा देह धारण करण्याची काय गरज? असा विचार त्यांच्या मनात आला. त्यांनी स्वत:ला मंदाकिनी नदीत 1000 फूट खाली झोकून दिले. पण त्याच वेळी प्रभुरामांनी त्यांना वर उचलून धार्मिक कार्य करण्याची आज्ञा दिली. धर्मासाठी त्यांनी शरीराचा अर्पित करण्याचा निर्णय घेतला. तीर्थयात्रेवर असताना ते श्रीनगरला आले. तेथे त्यांची भेट शीख गुरु हरगोविंद जी महाराज यांच्याशी झाली. गुरू हरगोविंद जी महाराजांनी त्यांना त्यांच्या धर्माचे रक्षण करण्यासाठी सशस्त्र होण्याचे मार्गदर्शन केले. प्रवासात लोकांचे हाल पाहून त्याचे मन दुखावले. मोक्ष प्राप्तीबरोबरच स्वराज्य स्थापन करून जनतेला जुलमी राज्यकर्त्यांच्या अत्याचारापासून मुक्त करणे हे त्यांनी आपल्या जीवनाचे ध्येय केले. लोकांना सरकारच्या विरोधात संघटित होण्याचे आवाहन करत फिरू लागले. या प्रयत्नात त्यांना छत्रपती श्री शिवाजी महाराजांसारख्या कर्तबगार शिष्याचा लाभ झाला आणि स्वराज्य स्थापनेचे स्वप्न त्यांच्या हयातीतच साकार होण्याचे भाग्य लाभले. त्यांनी 1603 मध्ये वयाच्या 73 व्या वर्षी महाराष्ट्रातील सज्जनगड नावाच्या ठिकाणी समाधी घेतली.

समर्थ रामदास स्वामींचे शिष्यमंडळ

कल्याण स्वामी

उध्दव स्वामी

दत्तात्रय स्वामी

आचार्य गोपालदास

भीम स्वामी

दिनकर स्वामी

केशव स्वामी

हणमंत स्वामी

रघुनाथ स्वामी

रंगनाथ स्वामी

भोळाराम

वेणा बाई

आक्का बाई

अनंतबुवा मेथवडेकर

दिवाकर स्वामी

वासुदेव स्वामी

गिरिधर स्वामी

मेरु स्वामी

अनंत कवी

प्रभु दर्शन

बालपणीच त्यांनी प्रभू रामचंद्रजींना प्रत्यक्ष पाहिले होते. म्हणूनच त्यांनी स्वतःला रामदास म्हणवून घेतले. रामदास स्वामींनी अनेक ग्रंथ लिहिले. यात 'दासबोध' प्रमुख आहे. त्याचप्रमाणे 'मनाचे श्लोक' मधूनही त्यांनी आपली मने सुसंस्कृत केली.

आईला भेटले समर्थ

भारत प्रवास करतांना शेवटी वयाच्या 36व्या वर्षी रामदासस्वामी पैठणला परत आले. पैठणला ते एकनाथांच्या वाड्यातच उतरले. नाथ आणि त्यांची पत्‍नी या दोघांनी देह ठेवलेला होता. नाथांची पत्‍नी समर्थांची मावशी होती. पण समर्थांनी कुणालाच ओळख दिली नाही. एक फिरता साधू म्हणून ते त्या घरात राहिले.

मात्र तिथे त्यांना जांब गावातील सगळ्या बातम्या समजल्या. लग्नमंडपातून पलायन केल्यावर 24 वर्षे ते जांब येथील कोणताच्याही संपर्क नव्हते. त्यांच्या वहिनीला दोन मुले झाल्याचे व आई राणूबाई अंध झाल्याचेही त्यांना तेथे कळले. त्यांच्या मनात जांबला जाऊन आईला भेटावे असे आल्यावर समर्थ जांबला पोहोचले पण तेथेही त्यांनी कोणाला आपली ओळख दिली नाही. आपल्या घराच्या अंगणात उभे राहून त्यांनी भिक्षा मागितली. त्यांची वहिनी भिक्षा घेऊन दारात उभी राहिली. तिची राम आणि शाम ही दोन्ही मुले भिक्षा मागणाऱ्याया गोसाव्याकडे पाहत होती. त्यांना ठाऊक नव्हते की हे आपले काका आहेत. 24 वर्षात दाढी, जटा वाढविल्याने आणि व्यायामाद्वारे शरीर बलदंड झाल्याने पार्वतीबाईदेखील दीराला ओळखू शकल्या नाहीत. अखेर समर्थांनी आपले खरे रूप प्रकट केले. नारायण आल्याने राणूबाईंना खूप आनंद झाला. 24 वर्षाच्या साधनेने समर्थांना काही शक्ती प्राप्त झाल्या होत्या. त्याद्वारे त्यांनी रामचंद्रांना प्रार्थना करून मातेच्या डोळ्याला स्पर्श करताच राणूबाईंना दिसू लागले, असे मानले जाते.

तेव्हा समर्थांनी एक अभंग रचून संपूर्ण रामचरित्र आईला ऐकविले. समर्थ 4 महिने जांब येथे राहिले. त्यांनी आपल्या आईला ‘कपिल गीता’ हा आध्यात्मिक ग्रंथ समजावून सांगितला. 

समर्थ रामदास स्वामींची समाधी

त्यांनी आयुष्याचा शेवटचा काळ साताऱ्याजवळील परळी किल्ल्यावर घालवला. या किल्ल्याचे नाव सज्जनगड होते. तमिळनाडू राज्यातील तंजावर गावात राहणाऱ्या 'अरणिकर' नावाच्या अंध कारागिराने भगवान श्री रामचंद्रजी, माता सीताजी आणि लक्ष्मणजी यांच्या मूर्ती बनवून सज्जनगडला पाठवल्या. या मूर्तीसमोर समर्थजींनी पाच दिवसांपासून पाण्याविना उपवास केला आणि पूर्वसूचना देऊन, माघ वद्य नवमी शालिवाहन शक 1603 साल 1682 रोजी पद्मासनात बसून रामनामाचा जप करत ब्रह्मामध्ये लीन झाले. त्यांची समाधी तेथे आहे. हा समाधी दिवस 'दसनवमी' म्हणून ओळखला जातो. दास नवमीला येथे लाखो भाविक दर्शनासाठी येतात. 

दरवर्षी समर्थ रामदास स्वामींचे भक्त भारतातील विविध प्रांतात 2 महिन्यांचे दौरे करतात आणि या दौऱ्यात मिळालेल्या दानातून सज्जनगडचे व्यवस्थापन चालवले जाते.

व्यक्तिमत्व

समर्थजींचे व्यक्तिमत्व भक्ती, ज्ञान आणि त्याग यांनी भरलेले होते. चेहऱ्यावर दाढी आणि डोक्यावर जटावेण्या, भाल प्रदेशावर चंदनाचा टीळा असे. त्याच्या खांद्यावर भिक्षेची पिशवी असायची. एका हातात जपमाळ आणि कमंडलू आणि दुसऱ्या हातात योगदण्ड. ते पायात लाकडीच्या पादुका घालत असे. योगशास्त्रानुसार त्यांची मुद्रा भूचरी होती. मुखी नेहमी राम नामाचा जप करीत आणि फार कमी बोलत असे. ते संगीताचे उत्तम जाणकार होते. त्यांनी अनेक रागांमध्ये गायल्या जाणाऱ्या रचना केल्या आहेत. स्वामी रोज 1200 सूर्यनमस्कार घालायचे, त्यामुळे त्यांचे शरीर खूप मजबूत होते. आयुष्यातील शेवटची काही वर्षे सोडली तर ते आयुष्यात कधीही एका ठिकाणी थांबले नाहीत. ते प्रत्यक्षात दुर्गम गुहा, पर्वत शिखरे, नदीकाठ आणि घनदाट जंगलात राहत होते. याचा उल्लेख समकालीन ग्रंथांमध्ये आढळतो.

ग्रन्थरचना

समर्थ रामदास यांनी दासबोध, आत्माराम, मनोबोध इतर ग्रंथांची रचना केली. समर्थांचा मुख्य ग्रंथ 'दासबोध' हा गुरू-शिष्य संवादाच्या स्वरूपात आहे. महाराष्ट्रातील 'शिवथर घळ (गुहा)' या नयनरम्य आणि दुर्गम गुहेत त्यांचे महान शिष्य योगीराज कल्याण स्वामी यांच्या हातून लिहिलेला हा ग्रंथराज त्यांना मिळाला. यासोबतच त्यांनी रचलेले भीमरूपी स्तोत्र आणि मनाचे श्लोक यासह 90 हून अधिक आरत्या महाराष्ट्रातील प्रत्येक घराघरात गायल्या जातात. त्यांनी शेकडो 'अभंग'ही लिहिले आहेत. समर्थ हे स्वतः अद्वैत वेदांती आणि भक्तिमार्गी संत होते, पण तत्कालीन समाजाची स्थिती पाहून त्यांनी धर्मग्रंथात राजकारण, प्रपंच, व्यवस्थापन शास्त्र इत्यादी अनेक विषयांवर मार्गदर्शन केले आहे. समर्थांनी 100 हून अधिक देवी-देवतांची स्तोत्रे सोप्या ओघवत्या शब्दात लिहिली आहेत. या स्तोत्रांमध्ये आणि आरत्यांमध्ये भक्ती, प्रेम आणि शौर्य अभिव्यक्त आहे. आत्माराम, मानपंचक, पंचीकरण, चतुर्थमान, बाग प्रकरण, स्फुट अभंग इत्यादि समर्थांच्या इतर रचना आहेत. या सर्व रचना मराठी भाषेतील 'ओवी' या श्लोकात आहेत. तुळजापूरची भवानी माता ही तर समर्थांची कुलस्वामिनी जिथे दर्शन घेतांना समर्थांना ‘दुर्गे दुर्घट भारी तुजविण संसारी’ ही आरती स्फुरली. श्रीक्षेत्र मोरगावला "सुखकर्ता दुखहर्ता..." ही आरती श्री समर्थ रामदास स्वामी निर्मित आहे. समर्थांनी शंकराची आरती लिहिली, त्याची कथा मोठी गमतीशीर आहे. तीर्थयात्रा करताना समर्थ जेजुरीला आले असता तिथे खंडेरायाचे दर्शन घेऊन ते लवथेश्वराला आले. जो कोणी मंदिरात झोपतो तो रात्रीच मरण पावतो, अशी या मंदिराची ख्याती होती. हे कळल्यावर समर्थांनी मुद्दाम मंदिरातच झोपायचे ठरवले. ग्रामस्थांनी त्यांचे मन वळविण्याचा प्रयत्न केला पण समर्थ तसे हट्टी होते. सकाळी ग्रामस्थांनी मंदिरात भीत भीतच प्रवेश केला. पाहतात तर काय! समर्थ भगवान लवथेश्वराची पूजा करीत होते. त्याच वेळी 'लवथवती विक्राळा ब्रम्हांडी माळा' या प्रसिद्ध आरतीची निर्मिती झाली. समर्थांनी खंडेराया, दत्तात्रय, विठ्ठल, श्रीकृष्ण, दशावतार अशा विविध देवांच्या आरत्या केल्या आहेत. रामायणांतील किष्किंधा, सुंदर व युद्ध ही कांडे, कित्येक अभंग, आरत्या, भूपाळ्या, पदे, स्तोत्रे, राज-धर्म, क्षात्र-धर्म, शिवाजीमहाराज, संभाजीमहाराज यांस पत्रे, आपल्या शिष्यांना मार्गदर्शन, मठ आणि त्यांतील उत्सव यांसंबंधी मार्गदर्शन, आत्माराम, अन्वय-व्यतिरेक, वैराग्य-शतक, ज्ञान-शतक, उपदेश-शतक, षड्‌रिपु-विवेक इत्यादी विषयांवरील विपुल लेखन समर्थांनी केले आहे.

कार्य

समर्थ रामदासांनी आपल्या शिष्यांच्या माध्यमातून समाजात एक चैतन्यशील संघटन निर्माण केले. त्यांनी सातारा जिल्ह्यातील 'चाफळ' नावाच्या गावात भव्य श्री राम मंदिर बांधले. हे मंदिर केवळ भिक्षेच्या जोरावर बांधले गेले. काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत त्यांनी 1100 मठ आणि आखाडे स्थापन करून लोकांना स्वराज्य स्थापनेसाठी तयार करण्याचा प्रयत्न केला. शक्ती आणि भक्तीचा आदर्श असलेल्या श्री हनुमानजींच्या मूर्ती त्यांनी प्रत्येक गावात स्थापित केल्या. आपण आपल्या सर्व शिष्यांना वेगवेगळ्या प्रांतात पाठवले आणि शिख लोकांमध्ये भक्ती आणि कर्मयोगाचा मार्ग प्रसारित करण्याची आज्ञा दिली. तरुणांना सक्षम करण्यासाठी सूर्यनमस्काराचा प्रचार केला. 350 वर्षांपूर्वी समर्थांनी संत वेणा स्वामींसारख्या विधवा स्त्रीला मठपतीची जबाबदारी आणि कीर्तन करण्याचा अधिकार दिला. समर्थ रामदासजींच्या भक्तांना आणि अनुयायांना 'रामदासी' म्हणतात. समर्थजींनी स्थापन केलेल्या संप्रदायाला 'समर्थ संप्रदाय' किंवा 'रामदासी संप्रदाय' असे म्हणतात. 'जय जय रघुवीर समर्थ' हा पंथाचा नारा आहे आणि 'श्री राम जय राम जय जय राम' हा मंत्र आहे. लोकमान्य टिळक, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार इत्यादी दिग्गज नेत्यांवर समर्थजींच्या विचारसरणीचा आणि कार्याचा प्रभाव होता.

समर्थ रामदासांनी स्थापन केलेले मारुती

समर्थांनी 11 मारुतींची स्थापना केली.

दास मारुती, चाफळ (राम मंदिरासमोर)

वीर मारुती, चाफळ (राम मंदिरामागे)

खडीचा मारुती, शिंगणवाडी, चाफळ (डोंगरावर)

प्रताप मारुती, माजगांव, चाफळ

उंब्रज मारुती (ता. कराड)

शहापूर मारुती (उंब्रज जवळ)

मसूर मारुती (ता. कराड)

बहे-बोरगांव (कृष्णामाई) मारुती (जि. सांगली)

शिराळा मारुती (बत्तीस शिराळा, जि. सांगली)

मनपाडळे मारुती (जि. कोल्हापूर)

पारगांव मारुती (जि.कोल्हापूर).

समर्थ स्थापित मठ

जांब, चाफळ, सज्जनगड, डोमगाव, शिरगाव, कन्हेरी, दादेगाव, मादळमोही