मकर संक्रांती हा जानेवारी महिन्यात साजरा केला जाणारा हिंदूंचा प्रमुख सण आहे. हा मुख्यतः जानेवारी महिन्याच्या 14 किंवा 15 तारखेला साजरा केला जातो. जेव्हा सूर्य दक्षिणायन ते उत्तरायण मकर राशीत प्रवेश करतो तेव्हा मकर संक्रांतीचा सण साजरा केला जातो. या दिवसापासून वर्षातील सणांची सुरुवात होते असे मानले जाते. देशातील विविध राज्यांमध्ये याला वेगवेगळ्या नावाने ओळखले जाते. पंजाब आणि हरियाणामध्ये लोहरी, पश्चिम बंगालमध्ये उत्तर संक्रांती, उत्तर प्रदेश आणि मध्य प्रदेशमध्ये उत्तरायण किंवा खिचडी, आंध्र प्रदेश, केरळ आणि कर्नाटकमध्ये संक्रांती, तमिळनाडूमध्ये पोंगल आणि आसाममध्ये बिहू म्हणून ओळखले जाते.
परिचय
भारताला सणांची भूमी म्हटले जाते, आणि देशात अनेक सण विविध धर्माच्या लोकांद्वारे देशाच्या विविध भागात साजरे केले जातात. प्रत्येक सण साजरा करण्यामागे काही ना काही धार्मिक, काही पौराणिक कारण किंवा काही श्रद्धा/कथा असाव्यात, पण मकर संक्रांत हा या सगळ्यांपेक्षा वेगळा सण आहे.
मकर संक्रांती हा सण पिकांच्या चांगल्या उत्पादनासाठी देवाचे आभार मानण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांवर सदैव कृपा ठेवण्यासाठी साजरा केला जातो. या दिवशी शेतीत वापरल्या जाणार्‍या नांगर, कुदळ, बैल इत्यादींची पूजा केली जाते आणि शेतकर्‍यांवर देवाची कृपा सदैव राहावी यासाठी सूर्यदेवाची पूजा केली जाते.
मकर संक्रांती (उत्तरायण) म्हणजे काय?
हिंदूंच्या मुख्य सणांपैकी एक मकर संक्रांतीचा हा सण जानेवारी महिन्यात 14 किंवा 15 तारखेला मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. हिंदू दिनदर्शिकेनुसार पौष महिन्यात जेव्हा सूर्य दक्षिणायन ते उत्तरायण म्हणजेच मकर राशीत प्रवेश करतो तेव्हा मकर संक्रांतीचा हा सण साजरा केला जातो. देशाच्या विविध भागांमध्ये इतर नावांनी साजरा केला जातो, परंतु सर्वत्र सूर्याची पूजा केली जाते. देशातील विविध राज्यांमध्ये वेगवेगळ्या नावांनी असलेल्या या उत्सवात, पिकांच्या चांगल्या उत्पादनासाठी भगवान सूर्याची पूजा केली जाते आणि त्यांचे आभार मानले जातात. मकर संक्रांतीच्या सणात तीळ, गूळ, ज्वारी, बाजरी यापासून बनवलेले पदार्थ सूर्याला अर्पण केले जातात आणि नंतर लोक त्यांचे सेवनही करतात.
विविध मान्यतेनुसार, अनेक ठिकाणी पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करण्याची प्रथा आहे. या दिवशी भगवान सूर्याची पूजा आणि दान करण्याची प्रथा आहे.
या प्रकारे साजरी केली जाते मकर संक्राती
मकर संक्रांतीच्या दिवशी सूर्य दक्षिणायनातून उत्तरायणात प्रवेश करतो याला मकर राशीत प्रवेश असेही म्हणतात. सूर्याच्या मकर राशीतील प्रवेशाला वैज्ञानिक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून खूप महत्त्व आहे. सूर्य दक्षिण गोलार्धातून उत्तर गोलार्धात जाऊ लागतो, यालाच आपण 'उत्तरायण' म्हणतो. अध्यात्मिक दृष्टीकोनातून असे असणे अत्यंत शुभ मानले जाते. या शुभ दिवशी लोक पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करून आपले पाप धुतात आणि सूर्यदेवाची पूजा करतात आणि त्यांचे आशीर्वाद घेतात. या दिवशी लोक दान देखील करतात, असे मानले जाते की दान केल्याने सूर्य देव प्रसन्न होतो आणि मोक्ष प्राप्त होतो.
सूर्याचा दक्षिण गोलार्धातून उत्तर गोलार्धात प्रवेश अत्यंत शुभ मानला जातो. आरोग्याच्या दृष्टीकोनातून हे खूप शुभ मानले जाते. त्यामुळे दिवसांची वेळ बदलू लागते. मकर संक्रांतीचा सण आनंद घेऊन येतो. अनेक ठिकाणी या दिवशी पतंग उडवण्याचीही प्रथा असून पतंगबाजीचे आयोजनही केले जाते. प्रौढ आणि मुले मोठ्या आनंदाने आणि उत्साहाने साजरा करतात.
पतंगबाजी
या दिवशी आकाश रंगीबेरंगी पतंगांनी भरलेले असते. लहान मुलांमध्ये पतंग उडवण्याचा प्रचंड उत्साह असतो. सर्व मुले या दिवसाची अगोदर तयारी करतात आणि पतंग, मांझा इत्यादी खरेदी करून घरी ठेवतात. अनेक ठिकाणी या दिवशी पतंग उडवण्याच्या स्पर्धाही आयोजित केल्या जातात. यानिमित्ताने दिवसभर आकाश पतंगांनी भरलेले असते.
महाकुंभमेळ्याचे आयोजन
मकर संक्रांतीच्या या पवित्र दिवशी नद्यांमध्ये स्नान करावे असे मानले जाते. त्यामुळे लोक गंगेच्या घाटावर स्नान करायला जातात. हे एका मेळ्याच्या स्वरूपात देखील आयोजित केले जाते ज्याला अर्ध कुंभ आणि महा कुंभ मेळा असे नाव दिले जाते. वाराणसीमध्ये दरवर्षी अर्ध कुंभ मेळा भरतो आणि प्रयागच्या संगमावर महाकुंभ आयोजित केला जातो. हा महाकुंभ महाकुंभ म्हणून अनुक्रमे प्रयाग, हरिद्वार, उज्जैन आणि नाशिक येथील घाटांवर साजरा केला जातो.
असे मानले जाते की या महाकुंभात स्नान केल्याने तुमचे वर्षांचे पाप धुऊन तुम्हाला मोक्ष प्राप्त होईल. ही जत्रा मकर संक्रांतीच्या दिवशी सुरू होते आणि महिनाभर चालते.
खाण्यापिण्याची मजा
या दिवशी नवीन पिकाच्या भातापासून खिचडी तयार केली जाते, ज्यामध्ये विविध भाज्या घातल्या जातात. खिचडी आणि गुळाची पोळी, तिळगुळ या सणाचे महत्तवाचे पदार्थ आहे.
दान
वेगवेगळ्या चालीरीती आणि संस्कृतींनुसार हा सण देशाच्या जवळपास प्रत्येक भागात वेगवेगळ्या नावांनी साजरा केला जातो. अनेक ठिकाणी दान देण्याचीही प्रथा आहे. देशाच्या वेगवेगळ्या भागात धर्मादाय वेगवेगळ्या प्रकारे दिले जाते. उत्तर प्रदेश, उत्तराखंड आणि उत्तरांचल प्रांतात मसूर, तांदूळ आणि पैसे गरिबांना दान केले जातात. बाहेरून आलेल्या संतांनाही लोक अन्न आणि पैसा दान करतात. इतर राज्यांमध्ये या दिवशी गरिबांना अन्नदान करा. अन्नदान हे महान दान मानले जाते, त्यामुळे उत्पादनात उत्पादित होणारे पीक गोरगरिबांना आणि संतांना दान करून सर्वत्र आनंदाचे वाटप करणे हा या उत्सवाचा उद्देश आहे.
निष्कर्ष
मकर संक्रांतीचे स्वतःचे आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे. देशभरातील लोक हा सण मोठ्या उत्साहात आणि आनंदाने साजरा करतात. हा हिंदूंचा एक प्रमुख सण आहे ज्याचा उद्देश परस्पर बंधुभाव, ऐक्य आणि आनंद सामायिक करणे हा आहे. या दिवशी इतर धर्माचे लोकही पतंग उडवण्यात हात आजमावून मजा घेतात. गरीब, गरजू आणि साधुसंतांना अन्न आणि पैसा देऊन त्यांचा आनंद त्यांच्यासोबत वाटून घेतात, म्हणजे सर्वत्र आनंदच असतो.