बाळ गंगाधर टिळक यांचा जन्म 23 जुलै 1856 रोजी महाराष्ट्र राज्यातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील एका मराठी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे जन्माचे नाव केशव गंगाधर टिळक होते. ते भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे पहिले कट्टरपंथी नेते ठरले. त्यांची लोकप्रियता महात्मा गांधींनंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.
शिक्षण आणि प्रभाव
त्यांचे वडील गंगाधर टिळक हे शाळेत शिक्षक होते, ते 16 वर्षांचे असताना त्यांचे निधन झाले. वडिलांच्या मृत्यूच्या काही महिने आधी टिळकांचा सत्यभांबाईशी विवाह झाला होता.
वडिलांच्या मृत्यूनंतर, टिळकांनी 1877 मध्ये पुण्यातील डेक्कन कॉलेजमधून बी.ए. गणित विषयात पदवी मिळवली. त्यानंतर 1879 मध्ये मुंबईच्या शासकीय विधी महाविद्यालयातून त्यांनी कायद्याची पदवी घेतली.
त्यानंतर टिळकांनी पत्रकारितेकडे जाण्यापूर्वी लवकरच शिक्षक म्हणून काम केले. विष्णुशास्त्री चिपळूणकर नावाच्या मराठी लेखकाचा टिळकांवर खूप प्रभाव होता. चिपळूणकरांच्या प्रेरणेने टिळकांनी 1880 मध्ये शाळेची स्थापना केली. पुढे जाऊन टिळक आणि त्यांच्या काही निकटवर्तीयांनी 1884 मध्ये डेक्कन सोसायटीची स्थापना केली.
राष्ट्रीय चळवळीत सहभाग
अगदी सुरुवातीपासूनच टिळक भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा एक भाग बनले. ब्रिटिश लेखक आणि राजकारणी, 'व्हॅलेंटाईन चिरोल' यांनी त्यांना "भारतीय अशांततेचे जनक" म्हटले.
ते अतिरेकी क्रांतिकारकांना पाठिंबा देण्याच्या बाजूने होते आणि त्यांच्या केसरी या वृत्तपत्रातून त्यांच्या कार्याचे खुलेपणाने कौतुक करायचे. केसरी या वृत्तपत्राद्वारे प्रफुल्ल चाकी आणि खुदीराम बोस यांना पाठिंबा दिल्याबद्दल त्यांना बर्माच्या मंडाले तुरुंगात सहा वर्षांची शिक्षा झाली. चाकी आणि बोस या दोघांवर दोन इंग्रज महिलांच्या हत्येचा आरोप होता.
टिळकांनी 1908-14 पासून मंडाले तुरुंगात सहा वर्षे घालवली, जिथे त्यांनी "गीता रहस्य" लिहिले. पुस्तकाच्या अनेक प्रती विकून जमा झालेला पैसा स्वातंत्र्य चळवळीला मदत करण्यासाठी दान करण्यात आला.
मंडाले तुरुंगातून सुटल्यानंतर टिळकांनी 1909 च्या मिंटो-मॉर्ले सुधारणांद्वारे ब्रिटिश भारताच्या राजवटीत भारतीयांच्या मोठ्या सहभागाचे समर्थन केले.
सुरुवातीला टिळक हे स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी थेट कारवाईचे समर्थन करत होते पण नंतर भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या प्रभावाखाली आल्यानंतर त्यांनी शांततापूर्ण निषेधाचा घटनात्मक दृष्टिकोन स्वीकारला.
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये असताना टिळक महात्मा गांधींचे समकालीन बनले. त्यावेळी ते महात्मा गांधींनंतरचे सर्वात लोकप्रिय नेते होते. गांधीही टिळकांच्या धाडसाचे आणि देशभक्तीचे कौतुक करायचे.
गंगाधर टिळकांनी अनेक वेळा गांधींना त्यांच्या अटींची मागणी करण्यासाठी मूलगामी भूमिका घेण्यास प्रवृत्त करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु गांधींनी सत्याग्रहावरील त्यांचा विश्वास दाबण्यास नकार दिला.
हिंदू-भारतीय राष्ट्रवाद
बाळ गंगाधर टिळकांचे मत होते की हिंदू विचारधारा आणि भावना यांची सांगड घातली तर स्वातंत्र्य चळवळ अधिक यशस्वी होईल. 'रामायण' आणि 'भगवद्गीता' या हिंदू ग्रंथांच्या प्रभावाखाली टिळकांनी स्वातंत्र्य चळवळीला 'कर्मयोग' म्हणजे कृतीचा योग म्हटले.
मंडालेच्या तुरुंगात असताना टिळकांनी भगवद्गीतेची स्वतःच्या भाषेत आवृत्ती केली. या विवेचनात त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्याच्या या स्वरूपाला सशस्त्र लढा म्हणून न्याय देण्याचाही प्रयत्न केला.
टिळकांनी योग, कर्म आणि धर्म या शब्दांची ओळख करून दिली आणि हिंदू विचारधारेसह स्वातंत्र्य लढ्यात सहभागी होण्यास सांगितले. त्यांचा स्वामी विवेकानंदांशी खूप जवळचा संबंध होता आणि त्यांना एक अपवादात्मक हिंदू धर्मोपदेशक मानले जात होते आणि त्यांची शिकवण खूप प्रभावी होती. दोघांचे एकमेकांशी खूप जवळचे नाते होते आणि टिळकांनी विवेकानंदांच्या मृत्यूनंतर शोक व्यक्त केल्याचेही समजते.
टिळक हे सामाजिक सुधारणांच्या बाजूने होते, परंतु केवळ स्वराज्याच्या बाबतीत त्यांना समाज सुधारण्याची इच्छा होती. सामाजिक सुधारणा ब्रिटीशांच्या अधिपत्याखाली नसून केवळ आपल्या राजवटीतच व्हाव्यात असे त्यांचे मत होते.
निष्कर्ष
बाळ गंगाधर टिळक हे स्वातंत्र्यसैनिक, पत्रकार, शिक्षक आणि समाजसुधारक होते, ज्यांचे उद्दिष्ट फक्त स्वराज्य होते, त्यापेक्षा कमी नव्हते. त्यांचे धैर्य, देशभक्ती आणि राष्ट्रवादामुळे ते महात्मा गांधींनंतर भारतातील सर्वात लोकप्रिय नेते बनले.