धर्मराज युधिष्ठिर म्हणू लागले की हे देवा ! कार्तिक शुक्ल पक्षातील एकादशीबद्दल सांगा. या एकादशीचे नाव काय आहे आणि तिचे व्रत पाळण्याची पद्धत काय आहे? हे व्रत केल्याने कोणते फळ मिळते? कृपया हे सर्व तर्कशुद्धपणे सांगा.
तेव्हा भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले : कार्तिक महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील तुळशी विवाहाच्या दिवशी येणाऱ्या या एकादशीला विष्णू प्रबोधिनी एकादशी, देव-प्रबोधिनी एकादशी, देवोत्थान, देव उठनी एकादशी, देवूथनी एकादशी, कार्तिक शुक्ल एकादशी आणि कार्तिक शुक्ल प्रबोधिनी एकादशी असेही म्हणतात. ही एकादशी मोठ्या पापांचा नाश करणारी आहे. आता मी आपल्याला त्याची महानता सांगतो, लक्षपूर्वक ऐका.
देवोत्थान एकादशी व्रत कथा
एका राजाच्या राज्यात सर्व एकादशीचे व्रत पाळत असे. एकादशीच्या दिवशी प्रजा, चाकरमान्यांपासून जनावरांपर्यंत कुणालाही अन्न दिले जात नव्हते. एके दिवशी दुसऱ्या राज्यातील एक माणूस राजाकडे आला आणि म्हणाला, महाराज! कृपया मला कामावर ठेवा. तेव्हा राजाने त्याच्यापुढे एक अट घातली की ठीक आहे, ठेवू. पण रोज तुम्हाला जेवायला सगळं मिळेल, पण एकादशीला जेवण मिळणार नाही.
त्या माणसाने त्यावेळी होकार दिला पण एकादशीच्या दिवशी त्याला फलाहार दिल्यावर तो राजासमोर जाऊन विनवणी करू लागला की महाराज ! याने माझे पोट भरणार नाही. मी उपाशी मरेन, मला अन्न द्या.
राजाने त्याला परिस्थितीची आठवण करून दिली, परंतु तो अन्न सोडण्यास तयार नव्हता, नंतर राजाने त्याला पीठ, डाळ, तांदूळ इत्यादी दिले. नेहमीप्रमाणे तो नदीवर पोहोचला, आंघोळ करून अन्न शिजवू लागला. जेवण तयार झाल्यावर तो देवाला हाक मारू लागला की ये देवा अन्न तयार आहे.
त्याच्या हाकेवर भगवान पितांबर धारण करून चतुर्भुज रूपात आले आणि प्रेमाने त्यासोबत भोजन करू लागले. अन्न खाऊन देव अंतर्धान पावला आणि तो आपल्या कामाला गेला.
पंधरा दिवसांनी पुढच्या एकादशीला तो राजाला म्हणू लागला, महाराज मला दुप्पट सामुग्री द्या. त्या दिवशी मी उपाशी राहिलो. राजाने कारण विचारले असता त्याने सांगितले की, देवही माझ्यासोबत जेवतो. म्हणूनच ही सामग्री आम्हा दोघांसाठी पूर्ण नाही.
हे ऐकून राजाला फार आश्चर्य वाटले. राजा म्हणाला की देव तुझ्याबरोबर खातो यावर माझा विश्वास बसत नाही. मी खूप व्रत पाळतो आणि पूजा करतो पण देव मला कधीच दिसला नाही.
राजाचे म्हणणे ऐकून तो म्हणाला की महाराज ! विश्वास बसत नसेल तर या आणि बघा. राजा एका झाडामागे लपून बसला. त्या व्यक्तीने जेवण तयार केले आणि देवाला हाक मारली, पण देव आला नाही. शेवटी तो म्हणाला की अरे देवा! तू आला नाहीस तर नदीत उडी मारून जीव देईन.
पण देव आला नाही, मग प्राण अर्पण करण्यासाठी तो नदीकडे निघाला. आपल्या प्राणाची आहुती देण्याचा त्याचा ठाम इरादा जाणून, लवकरच देव प्रकट झाले आणि त्याला थांबवले आणि त्यांनी एकत्र बसून जेवण केले. खाऊन-पिऊन झाल्यावर त्यांनी त्याला आपल्या विमानात बसवून आपल्या निवासस्थानी नेले. हे पाहून राजाने विचार केला की मन शुद्ध असल्याशिवाय उपवासाचा फायदा नाही. यातून राजाला ज्ञान प्राप्त झाले. त्यानेही मनापासून उपवास सुरू केला आणि शेवटी स्वर्गप्राप्ती झाली.