मकर संक्रांतीच्या पौराणिक कथेनुसार भगवान सूर्यदेव धनु राशी सोडून मकर राशीत प्रवेश करतात. मकर राशीचा स्वामी शनिदेव आहे. म्हणूनच मकर राशीत प्रवेश केल्यावर सूर्यदेव आपल्या पुत्राला भेटायला जातात असे म्हणतात.
सागर राजाने अश्वमेध यज्ञ केला आणि जगविजयासाठी आपला घोडा सोडला. इंद्रदेवांनी त्या घोड्याला कपिलमुनींच्या आश्रमात बांधून ठेवले. जेव्हा राजसागराचे साठ हजार पुत्र युद्धासाठी कपिल मुनींच्या आश्रमात पोहोचले आणि त्यांना अपशब्द म्हटले तेव्हा कपिलमुनींनी त्यांना शाप देऊन सर्वांना भस्म केले. राजा सागराचा नातू राजकुमार अंशुमन कपिल मुनींच्या आश्रमात गेला आणि त्यांना विनंती केली आणि आपल्या भावांच्या उद्धाराचा मार्ग विचारला. तेव्हा कपिल मुनींनी सांगितले की त्यांच्या उद्धारासाठी गंगाजींना पृथ्वीवर आणावे लागेल.
राजकुमार अंशुमानने शपथ घेतली की गंगाजींना पृथ्वीवर आणल्याशिवाय त्याच्या वंशातील कोणताही राजा शांततेत राहणार नाही. त्यांचे व्रत ऐकून कपिल मुनींनी त्यांना आशीर्वाद दिला. राजकुमार अंशुमनने कठोर तपश्चर्या केली आणि त्यातच आपले प्राण दिले. भगीरथ हा राजा दिलीपचा मुलगा आणि अंशुमनचा नातू होता.
राजा भगीरथने कठोर तपश्चर्या करून गंगाजींना प्रसन्न केले आणि तिला पृथ्वीवर आणण्यास राजी केले. त्यानंतर भगीरथने भगवान शिवाची तपश्चर्या केली जेणेकरून महादेव गंगाजींना आपल्या केसात ठेवून तेथून हळूहळू गंगेचे पाणी पृथ्वीवर प्रवाहित होईल. महादेवाने भगीरथच्या कठोर तपश्चर्येवर प्रसन्न होऊन त्याला इच्छित वरदान दिले. यानंतर गंगा महादेवाच्या केसात लीन होऊन पृथ्वीवर वाहत गेली. भगीरथ, गंगाजीला मार्ग दाखवत कपिल मुनींच्या आश्रमात गेला, जिथे त्यांच्या पूर्वजांच्या अस्थी मोक्षाची वाट पाहत होत्या.
भगीरथच्या पूर्वजांना गंगाजीच्या पवित्र पाण्याने वाचवले होते. त्यानंतर गंगाजी समुद्रात मिसळून गेल्या. ज्या दिवशी गंगाजी कपिल मुनींच्या आश्रमात पोहोचल्या, तो दिवस मकर संक्रांतीचा दिवस होता. या कारणास्तव मकर संक्रांतीच्या दिवशी गंगासागरात स्नान करून कपिल मुनींच्या आश्रमाला भेट देण्यासाठी भाविक जमतात.
मकरसंक्रांतीच्या दिवशी भगवान विष्णूंनी असुरांचा वध करून त्या असुरांची मस्तकी मंदार पर्वतात पुरली होती. अशाप्रकारे मकर संक्रांतीच्या दिवसाला वाईट आणि नकारात्मकता दूर करण्याचा दिवस म्हटले गेले आहे.