श्रीरामविजय - अध्याय ३० वा

अध्याय तीसावा - श्लोक १ ते ५०

श्रीगणेशाय नमः ॥

जो पद्मिनीवल्लभकुलभुषण ॥ जो पद्मजातजनक पद्मलोजन ॥ विषकंठहृदय दशकंठदलन ॥ सच्चिदानंदतनु जो ॥१॥

जो रघुकुलकमलदिवाकर ॥ अजित भ्रांतिविपिनवैश्वानर ॥ जो भक्तहृदयाब्जभ्रमर ॥ लीलावतार धरी जो ॥२॥

जो षड्गुणैश्वर्यसंपन्न ॥ यश श्री कीर्ति विज्ञान ॥ जो औदार्यवैराग्यपरिपूर्ण ॥ सत्यज्ञान शाश्वत जो ॥३॥

जो कां निर्विकल्प अनंत ॥ हेतुदृष्टांत विवर्जित ॥ तो सुवेळाचळीं रघुनाथ ॥ राक्षसवधार्थ पातला ॥४॥

जो भवगजविदारक मृगनायक ॥ मोक्षफळाचा परिपाक ॥ तो राम ताटिकांतक ॥ सुरपाळ जगद्रुरु ॥५॥

गतकथाध्यायीं निरूपण ॥ गुणसिंधूचा बंधु लक्ष्मण ॥ इंद्रजिताचा वध करून ॥ शिर घेऊन पैं गेला ॥६॥

शरीराचे प्राक्तन विचित्र ॥ ऋषभें सुवेळेसी नेलें शिर ॥ धड रणीं भुजा सत्वर ॥ लंकेवरी पडियेली ॥७॥

भुजा आपटोनि मागुती उडत ॥ जैसा कंदुक आदळोनि उसळत ॥ तैसा भुजदंड अकस्मात ॥ निकुंभिलेंत पडियेला ॥८॥

सुलोचनेचे आंगणीं ॥ भुजदंड पडिला ते क्षणीं ॥ तों रावणस्नुषा अंतरसदनीं ॥ सुखरूप बैसली असे ॥९॥

ते दशशतवदनाची कुमरी ॥ कीं लावण्यसागरींची लहरी ॥ ज्येष्ठ स्नुषा निर्धारीं ॥ राघवारीची ती होय ॥१०॥

जे नगारिशत्रूची राणी ॥ यामिनाचरांची स्वामिणी ॥ जिचें स्वरूपलावण्य देखोनी ॥ सुरांगना होती लज्जित ॥११॥

देवगणगंधर्वराजकुमरी ॥ सेवा करिती अहोरात्री । सहस्रनेत्राची अंतुरी ॥ न पवे सरी जियेची ॥१२॥

आंगींचा सुवास अद्भुत ॥ धांवे एक कोशपर्यंत ॥ विषकंठरिपूची कांता यथार्थ ॥ तुळितां न पुरे इयेसीं ॥१३॥

नैषधजाया परम सुंदर ॥ वर्णिती काव्यकर्ते चतुर ॥ परी शेषकन्येसी साचार ॥ उपमा द्यावया पुरेना ॥१४॥

आंगींच्या प्रभेने भूषणें ॥ झळकती अत्यंत दिव्य रत्नें ॥ किन्नरकन्या गायनें ॥ मधुरस्वरें जवळ करिती ॥१५॥

एक शृंगार सांवरिती ॥ एक चामरें घेऊनि वारिती ॥ एक उपभोग आणोनि देती ॥ संतोषविती नानाशब्दें ॥१६॥

सुलोचनेचे आनंदु ॥ तों अमृतीं पडे विषबिंदु ॥ तैसा तो भुज सुबुद्धु ॥ अंगणीं येऊन पडियेला ॥१७॥

भुज पडतांचि ये धरणी ॥ दणाणिली तये क्षणीं ॥ दूती कित्येक धांवूनी ॥ पहावया बाहेर आल्या ॥१८॥

ते पाचबंध अंगणांत ॥ वीरपाणि पडिला अद्भुत ॥ देखोनि दासी भयभीत ॥ आल्या शंकित सांगावया ॥१९॥

म्हणती नवल वर्तलें वो साजणी ॥ महावीराचा तुटोनि पाणी ॥ येऊन पडिलासे अंगणीं ॥ निराळमार्गें अकस्मात ॥२०॥

ऐकोनि दासींचे वचन ॥ दचकलें सुलोचनेंचें मन ॥ रत्नपादुका त्वरेंकरून ॥ अंध्रियुगुळीं लेइल्या ॥२१॥

तडित्प्राय झळके अंबर ॥ आंगणांत आली सत्वर ॥ उतरला तेव्हां मुखचंद्र ॥ विव्हळनेत्र जाहले ॥२२॥

अंग जाहलेसें विकळ ॥ पुढें न घालवेचि पाऊल ॥ वदनींचें काढोनि तांबूल ॥ एकीकडे भिरकाविलें ॥२३॥

सखियांसी म्हणे सुलोचना ॥ प्राणपति आज गेले रणा ॥ सीतेलागीं अयोध्याराणा ॥ सुवेळाचळीं बैसला ॥२४॥

ऐसें बोलतां शेषनंदिनी ॥ भुजेसमीप येतां ते क्षणीं ॥ तंव ते शक्रजिताचा पाणी ॥ पतिव्रतेनें ओळखिला ॥२५॥

पंचांगुळीं मुद्रिका मंडित ॥ वीरकंकणें दिव्य विराजित ॥ दंडीं कीर्तिमुखें झळकत ॥ चपळेहूनि विशेष पै ॥२६॥

आजि माझें जहाज बुडालें ॥ म्हणोनि वदन हातीं पिटिलें ॥ परम आंकंत ते वेळे ॥ वाटे बुडाले ब्रह्मांड ॥२७॥

सुमनकळिकेवरी सौदामिनी ॥ पडतां उरी न उरे ते क्षणीं ॥ तैसी निस्तेज होउनी ॥ भोगींद्रनंदिनी पडियेली ॥२८॥

लोभियाचे गेलें धन ॥ कीं जळचरें जीवनावांचून ॥ तैसी पतिवियोगेंकरून ॥ सुलोचना तळमळे ॥२९॥

म्हणे विपरीत काळाची गती ॥ मृगाजळी बुडाला अगस्ती ॥ दीपतेजें रोहिणीपती ॥ आहाळोनि खालीं पडियेला ॥३०॥

तमकूपीं बुडाला तरणी ॥ पाडसें सिंह धरिला वनी ॥ पिपीलिकेनें मुखी घालोनि ॥ मेरु कैसा रगडिला ॥३१॥

अळिकेनें गिळिला सुपर्ण ॥ मशकीं ग्रासिला महाअग्न ॥ भूतांनीं काळ धरून ॥ समरांगणीं मारिला ॥३२॥

मग सुलोचनेसी उचलोनी ॥ सखिया बैसविती सांवरूनी ॥ पतीची भुजा हृदयीं धरूनी ॥ आक्रंदत सुलोचना ॥३३॥

मग भुजेप्रति बोले वचन ॥ कैसें प्राणपतीस आलें मरण ॥ तरी तें सर्व वर्तमान ॥ लिहून मज विदित करीं ॥३४॥

पतिचरणीं माझें मन ॥ जरी असेल रात्रंदिन ॥ तरीच पत्रीं लिहून ॥ वर्तमान दृश्य करीं ॥३५॥

हाटकरसपात्र पुढें ठेविलें ॥ भूर्जपत्र उकलोनि पसरिलें ॥ लेखनी हाती देतां शीघ्रकाळें ॥ भुजेनें लिहिलें ते समयीं ॥३६॥

नवल अद्भुत वर्तलें ॥ सर्व वर्तमान पत्रीं लिहिलें ॥ सुलोचनेनें पत्र घेतलें ॥ मस्तकीं वंदिलें ते वेळे ॥३७॥

नयनीं लोटले अश्रुपात ॥ शेषकन्या पत्र वाचित ॥ भोंवत्या ललना समस्त ॥ ऐकती निवांत ते काळीं ॥३८॥

ऐकें दशशतमुखकन्यके ॥ सुकुमारे चंपककलिके ॥ मम मानससरोवरमरालिके ॥ प्राणवल्लभे सुलोचने ॥३९॥

जयआशा अंतरीं धरून ॥ गूढस्थळीं करितां हवन ॥ अग्नींतून दिव्य स्यंदन ॥ निघाला पूर्ण राजसे ॥४०॥

फळप्राप्तीचा समय लक्षून ॥ शत्रू आलें तेथें धांवून ॥ चंउ शिळा वरी घालोन ॥ आराध्यदैवत क्षोभविलें ॥४१॥

पर्वत चढला संपूर्ण ॥ शिखरीहून दिधला ढकलून ॥ कीं नदी अवघी उतरून ॥ तीरासमीप बुडाला ॥४२॥

प्रगटतां वैराग्यज्ञान ॥ वरी विषयघाला पडे येऊन ॥ कीं प्राप्त होतां निधान ॥ विवसी येऊनि वरी पडे ॥४३॥

कष्टें करितां वेदाध्ययन ॥ वरी धाड घाली अभिमान ॥ सूर्य सर्व अंबर क्रमून ॥ राहुमुखीं सांपडें जेवीं ॥४४॥

वल्लभे तैसेंच येथे जाहलें ॥ शत्रूंनीं शेवटी वैर साधिलें ॥ प्रारब्धबळ उणें पडलें ॥ होणार न टळे कल्पांतीं ॥४५॥

पुढें दारुण संग्राम मांडिला ॥ परी जय आम्हांस पारखा जाहला ॥ जाऊनि सौमित्रासी मिळाला ॥ शत्रूचा वाढला पराक्रम ॥४६॥

सौमित्र परम निधडा वीर ॥ धनुर्विद्या त्याची अपार ॥ देखोनि उचित दिधलें शिर ॥ राम मित्र जोडिला ॥४७॥

देहआशा जीवीं धरून ॥ भयें शरण गेला बिभीषण ॥ म्यां देहत्रय निरसून ॥ विदेहजामात मित्र केला ॥४८॥

सौमित्र तपस्वी पूर्ण पवित्र ॥ बहुत दिवस निराहार ॥ उतरूनियां सिंधु समग्र ॥ मागावया शिर पातला॥४९॥

मग मी कृपणता टाकून ॥ निजशिराचें केले दान ॥ तेणें रामचरणीं नेऊन ॥ शिर माझे समर्पिलें ॥५०॥

अध्याय तीसावा - श्लोक ५१ ते १००

शरीर उभें आहे रणीं ॥ शिर पाहूं गेलें चापपाणी ॥ तुज मूळ धाडिला पाणी ॥ वेगेंकरून येईं कां ॥५१॥

मायानदी उल्लंघूनि दुर्घट ॥ पाहें पैलतीरीं तुझी वाट ॥ प्राणवल्लभे येऊनि भेट ॥ सत्वर आतां मजलागीं ॥५२॥

दुःखरूप परम संसार ॥ रामचरणीं सुखी अपार ॥ हें जाणोनि धाडिला कर ॥ येई सत्वर प्राणप्रिये ॥५३॥

असो ते धराधरकुमरी ॥ पत्र वाचूनि ते अवसरीं ॥ शरीर टाकूनि धरित्रीवरी ॥ शोक करी अपार ॥५४॥

आजि बळाचा समुद्र आटला ॥ कीं धैर्याचा मेरु खचला ॥ प्रतापवृक्ष उन्मळला ॥ समरभूमींसीं अकस्मात ॥५५॥

इंद्रजितसूर्याच्या किरणें ॥ मावळती शत्रुतारागणें ॥ तो आजि सौमित्राहूनें ॥ खग्रास केला समूळीं ॥५६॥

रणसरोवरी शत्रकमळें ॥ तूं वारणें छेदिलीं निजबळें ॥ सौमित्रासिंहें कुंजरा बळें ॥ विदारून नेलें शिरमुक्त ॥५७॥

ऐरावतीसमवेत पाकशासन ॥ समरीं पाडिला उलथोन ॥ तो आजि मानव लक्ष्मण ॥ तेणें रणीं मारिलासे ॥५८॥

माझें सौभाग्यभांडार ॥ त्यावरी पडिला तस्कर ॥ माझिया भाग्याचा समुद्र ॥ सौमित्रअगस्तीनें प्राशिला ॥५९॥

इंद्रजित माझा रोहिणीवर ॥ सौमित्रप्रतापराहू थोर ॥ कलांसहित न दिसे चंद्र ॥ पुनः मागुता सहसाही ॥६०॥

वृत्रारिशत्रूची अंतुरी ॥ नानाप्रकारें विलाप करी ॥ पशुपक्षी ते अवसरीं ॥ रुदती करुणा ऐकोनियां ॥६१॥

सखिया म्हणती सुलोचने ॥ आतां किमर्थ शोक करणें ॥ आपुलें परत्रसाधन देखणें ॥ संसारमाया त्यजोनियां ॥६२॥

जें जें दिसे तें तें नाशिवंत ॥ मुळीं मिथ्या अहिकुंडलवत ॥ पदीं नेपुरें बांधोनि नाचत ॥ मीन भूमीसी मिथ्या पैं ॥६३॥

उदिमा गेला वंध्यासुत ॥ रात्रीं मृगजळीं मत्स्य धरीत ॥ गंधर्वनगर वाटत ॥ मिथ्या समस्त तैसें हें ॥६४॥

असो नगारिशत्रूची गृहिणी ॥ प्रवेशोनि आत्मसदनीं ॥ नानासंपत्ति देखोनी ॥ मनीं विटे तत्काळ ॥६५॥

परापवादें विटती सज्जन ॥ कीं चिळसी ये देखतां वमन ॥ कीं सुंदर ललना देखोन ॥ विटे जैसा विरक्त ॥६६॥

तैसी नानासंपदा देखतां ॥ विटली शक्रारीचा कांता ॥ शुकपिकादि द्विजां समस्तां ॥ मुक्त केलें स्वहस्तें ॥६७॥

सदनासी नमन करूनी ॥ शिबिकेंत भ्रतारहस्त घालोनी ॥ चपळ अश्विनीवरी बैसोनी ॥ लंकेसी तेव्हां चालिली ॥६८॥

तों पुढे दूत येऊन ॥ सांगती सर्व वर्तमान ॥ मग लघु कपाटें उघडून ॥ सुलोचना प्रवेशली ॥६९॥

अस्ता गेला वासरमणी ॥ प्रवर्तली घोर रजनी ॥ रजनीचर ते क्षणीं ॥ नगददुर्गींचे गजबजिले ॥७०॥

सभेत बैसला लंकानाथ ॥ तों स्नुषा देखे अकस्मात ॥ गजबजिला मयजानाथ ॥ चिन्ह विपरीत देखोनियां ॥७१॥

सुलोचना सद्रद होऊनी ॥ मस्तक ठेवी श्वशुचरणीं ॥ रावण म्ण्हे वो साजणी ॥ माये किमर्थ आलीस ॥७२॥

तों भुजेसहित पत्र ॥ श्वशुरापुढें ठेविलें सत्वर ॥ म्हणे स्वर्गा गेले भ्रतार ॥ त्यां समागमें जाईन मी ॥७३॥

ऐसें ऐकतांचि रावण ॥ घेत वक्षःस्थळ बडवून ॥ खालीं पडे सिंहासनावरून ॥ महाद्रुम उन्मळे जेवीं ॥७४॥

मृत्तिका घेऊनि लंकानाथ ॥ दाहीं मुखीं तेव्हां घालित ॥ वर्तला एकचि आकांत ॥ नाहीं अंत महाशब्दा ॥७५॥

गजर ऐकोनि तये वेळीं ॥ मयकन्यां तेथें पातली ॥ वार्ता पुत्राची ऐकली ॥ मूर्च्छित पडली धरणीये ॥७६॥

ऐशीं सहस्र राजअंगना ॥ आल्या महामंडपस्थाना ॥ शोकार्णवीं पडली मयकन्या ॥ सर्वही तियेसी सांवरिती ॥७७॥

मंदोदरी म्हणे स्नेहाळा ॥ मेघनादा माझिया बाळा ॥ मज न पुसतां रणमंडळा ॥ सखया कैसा गेलासी ॥७८॥

त्रिभुवन शोधितां समग्र ॥ न देखो तुजऐसा धनुर्धर ॥ बंदीं घातले समस्त सुरवर ॥ शत्रु समग्र खिळिले शरीं ॥७९॥

पूर्वीं मी व्रते तपें आचरलें ॥ पूर्ण न होता मध्यें सांडिलें ॥ म्हणूनि तुजऐसें निधान गेलें ॥ आड ठाकलें पूर्वकर्म ॥८०॥

कीं म्यां केला पंक्तिभेद ॥ संतांस बोलिल्यें दोषशब्द ॥ कीं शिव आणि मुकुंद ॥ वेगळे दोघे भाविले ॥८१॥

हरिकीर्तन रंग मोडिला ॥ क्षुधार्थी पात्रींचा उठविला ॥ कीं परद्रव्याचा अभिलाष केला ॥ किंवा घडला गुरुद्रोह ॥८२॥

कीं परलाभाची केली हानी ॥ कीं दोष ठेविला गंगेलागुनी ॥ की कुरंगिणी पाडसा वनीं ॥ बिघड पूर्वीं म्यां केला ॥८३॥

कीं भिक्षा न घालितां साचार ॥ द्वारींचा दवडिला यतीश्वर ॥ म्हणोनि इंद्रजिताऐसा पुत्र ॥ गेला निश्चित त्या दोषें ॥८४॥

असो काद्रवेयकुलभूषणकुमारी ॥ दशकंठजाया तिसी हृदयीं धरी ॥ दोघीं शोक करिती तेणें धरित्री ॥ कंपित झाली तेधवां ॥८५॥

मग शेषकन्या बोले वचन ॥ मज द्यावें आजि शिर आणून ॥ वाट पाहतां पतीचे नयन ॥ शिणले जाईन सांगातीं ॥८६॥

ऐसें बोलतां सुलोचना ॥ परम क्रोध चढला दशवदना ॥ घाव घातला निशाणा ॥ म्हणे सत्वर सेनां सिद्ध करा ॥८७॥

आजि संग्राम करीन निर्वाण ॥ रामसौमित्रांचीं शिरें आणीन ॥ अथवा पुत्रपंथ लक्षून ॥ मी जाईन आतांचि ॥८८॥

दशमुख कोपला देखोनी ॥ मयजा सांगे सुनेच्या कर्णीं ॥ म्हणे तूंचि तेथे जाऊनी ॥ शिर मागून घेईं कां ॥८९॥

मंगळजननीकुमरीवर ॥ तयापासीं तूं मागें शिर ॥ तो भक्तवत्सल परम उदार ॥ दयासिंधु दीनबंधु ॥९०॥

जो या चराचराचें जीवन ॥ जनकजा वेगळी करून ॥ सकळ स्त्रिया मातेसमान ॥ एकबाणी एकवचनी ॥९१॥

दुःखामाजी हे सुख थोर ॥ दृष्टीं पाहें वैदेहीवर ॥ इतुकेन तुझा सार्थक संसार ॥ इह -परत्र सर्वही ॥९२॥

पुण्यपरायण श्रीरामभक्त ॥ सुग्रीव जांबुवंत हनुमंत ॥ न्यायसिंधु बिभीषण तेथ ॥ पाठिराखे सर्वस्वें ॥९३॥

ऐसें बोलतां मयकन्या ॥ आलें सुलोचनेचिया मना ॥ मग श्वशुरासी मागे आज्ञा ॥ सुवेळाचळीं जावया ॥९४॥

दशद्वयनेत्र बोले ॥ तुज जरी त्यांही ठेवून घेतलें ॥ कैसे करावें तये वेळे ॥ सांग वहिलें आम्हांतें ॥९५॥

उरग बैसला धुसधुसित ॥ तया मुखीं केवीं घालिजे हात ॥ यावरी शेषकन्या बोलत ॥ दशकंठासी तें ऐका ॥९६॥

परसतीचा अभिलाष समूळ ॥ करी ऐसा कोण चांडाळ ॥ त्याचा वंश भस्म होईल ॥ विपरीत कर्म आचरतां ॥९७॥

पतिव्रतेचा अभिलाष धरून ॥ कोण पावला जय कल्याण ॥ रावण बोले अधोवदन ॥ तरी अवश्य जाइंजे ॥९८॥

तुजसीं विपरीत करितां जाण ॥ शत्रु अवघे भस्म करीन ॥ शेषतनया खरें म्हणून ॥ तत्काळ तेव्हां निघाली ॥९९॥

बृहस्पतीऐसे विचक्षण ॥ घेतले शिष्ट आणि बंदीजन ॥ सहस्रार्ध दासी घेऊन ॥ अश्विनीवरी आरूढली ॥१००॥

अध्याय तीसावा - श्लोक १०१ ते १५०

संसारमाया टाकून ॥ संत स्वरूपीं होती लीन ॥ तैसी लंका उपेक्षून ॥ चालिली शरण रामचंद्रा ॥१॥

परम वेगें ते वेळीं ॥ आली श्रीरामसभेजवळी ॥ कृपाब्धीस भेटों आली ॥ पुण्यगंगा सुलोचना ॥२॥

कीं संतांचिया गृहाप्रती ॥ विश्रांतीस येई शांती ॥ तैसा शेषकन्या झाली येती ॥ सीतापति लक्षूनियां ॥३॥

कनकाद्रीभोंवते तरुवर ॥ तैसे राघवावेष्टित वानर ॥ कोटिकंदर्पलावण्यसुंदर ॥ अवनिजावर देखिला ॥४॥

भोंवते कपी यंत्राकार ॥ उभे असती जोडूनि कर ॥ मध्यें रघुनाथपीठ पवित्र ॥ विराजमान घवघवित ॥५॥

अवनीखालीं उतरूनि जाणा ॥ मनीं आठवी कैलासराणा ॥ हंसगती चाले सुलोचना ॥ शेषकन्या चतुर जे ॥६॥

एक धांवोनि वानर येती ॥ हर्षे श्रीरामासी सांगती ॥ रावणें पाठविली सीता सती ॥ भयभीत होऊनियां ॥७॥

मग बोले चापपाणी ॥ रावण पडिला नाही जों रणीं ॥ तोंवरी जनकनंदिनी ॥ दृष्टी न पडे तुमच्या पैं शेषकुमरी जवळी देखोन ॥

बिभीषणाकडे पाहे रघुनंदन ॥ तों तेणें आंसुवे भरलें नयन ॥ सद्रद कंठ जाहला ॥९॥

म्हणे जगद्वंद्या राजीवनेत्रा ॥ ही शक्रजितललना परम पवित्रा ॥ इचें नाम घेतां विषकंठमित्रा ॥ सर्व दोष हरतील ॥११०॥

कर्मगति परम गहन ॥ जिचे अंगुष्ठीं न पडे सूर्यकिरण ॥ शेषकन्या सुकुमार पूर्ण ॥ आली धांवून शिरालागीं ॥११॥

तों सुलोचनेनें जवळ येऊन ॥ विलोकून श्रीरामध्यान ॥ जयजयकारें लोटांगण ॥ राघवाचरणीं घातलें ॥१२॥

श्रीरामचरणकमळावरी ॥ शेषकन्या जाहली भ्रमरी ॥ ज्याचे चरणजरें निर्धारीं ॥ पद्मजाततनया उद्धरली ॥१३॥

दरिद्रियास सांपडे धन ॥ कीं जन्मांधासी आले नयन ॥ कीं जलद ओळतां देखोन ॥ मयूर जैसा आनंदे ॥१४॥

कीं पूरीं वाहोन जातसे ॥ त्यास प्राणसखा लावी कांसे ॥ कीं योगी पावे वृत्तिदशे ॥ निजमन जिंकोनियां ॥१५॥

तैसा देखोन श्रीरामचंद्र ॥ उल्हासे सुलोचनाचित्तचकोर ॥ कीं रघुनाथ होय दिनकर ॥ कमळिणी ते सुलोचना ॥१६॥

संसारतापें तापोनी ॥ दृढ जडली श्रीरामचरणीं ॥ तेथोनी उठावयासी मनीं ॥ आळस येतसे सुलोचने ॥१७॥

आतां हे सुख सांडोनी ॥ पुढती काय पहावें नयनीं ॥ सुलोचना मस्तक म्हणोनी ॥ पायांवरूनि उचलीना ॥१८॥

जैसा सुधारस गाळी इंदु ॥ तैसा बोले कृपासिंधु ॥ जो जगदीश दीनबंधु ॥ लाविला वेधु त्रिनेत्रासी ॥१९॥

म्हणे माते उठीं वो झडकरी ॥ परम श्रमलीस संसारीं ॥ आतां सुखीं राहें परत्रीं ॥ अक्षय सुख भोगीं तूं ॥१२०॥

ऐसें ऐकोनि झडकरी ॥ उभी ठाकली शेषकुमरी ॥ पाणिद्वय जोडूनि ते अवसरीं ॥ स्तवन करी सद्भावें ॥२१॥

म्हणे जयजय रामा विषकंठमित्रा ॥ रघूत्तमा राजीवनेत्रा ॥ जलदवर्णा चारुगात्रा ॥ मित्रकुळमुगुटमणे ॥२२॥

जगद्वंद्या जगन्नायका ॥ जनकजापति जगद्रक्षका ॥ जन्ममरणभयमोचका ॥ जनकजामाता जगद्रुरु ॥२३॥

जामदग्न्यजिता जलजनयना ॥ जगदीश्वरा जलदवर्णा ॥ जगद्यापका दुःखहरणा ॥ जन्मजरारहित तूं ॥२४॥

पुराणपुरुषा रघुनंदना ॥ भक्तवत्सला जगन्मोहना ॥ मायाचक्रचालका निरंजना ॥ निष्कलंका निर्गुण तूं ॥२५॥

आनंदअयोध्यापुरविहारा ॥ वेदवंद्या वेदसारा ॥ परम उदारा रघुवीरा ॥ अहल्योद्धारा मखपाळका ॥२६॥

जयजय रामा विश्वपाळणा ॥ विश्वव्यापका विश्वकरणा ॥ विश्वचाळका जगज्जीवना ॥ विश्वरक्षणा विश्वेशा ॥२७॥

विबुधललाटपटलेखना ॥ सनकसनंदनमनरंजना ॥ हे रघुवीर दानवदलना ॥ भवभंजना भवहृदया ॥२८॥

मंगलरूपा मंगलकारका ॥ जय मंगलजननी उद्धारका ॥ मंगलभगिनीप्राणनायका ॥ मंगलसहिता मंगलधामा ॥२९॥

कमलोद्भवजनका कमलनयना ॥ कमलानायका कमलशयना ॥ कमलनाभा कमलवदना ॥ कमलसदना कमलप्रिया ॥१३०॥

नमो भववारणपंचानना ॥ नमो पापरण्यकुठारतीक्ष्णा ॥ हे श्रीरामा त्रिविधतापशमना ॥ अनंतशयना अनंता ॥३१॥

तुज स्तवावया चापपाणी ॥ न चले सहस्रवदनाची वाणी ॥ नेति नेति म्हणूनी ॥ आगम जेथें तटस्थ ॥३२॥

तेथें एकजिव्हेचे स्तवन ॥ मांडेल माझें कोठोन ॥ जैसें भागीरथीस मज्जन ॥ थिल्लरोंदके मांडिलें ॥३३॥

पितळेचें पुष्प नेऊन ॥ केलें कनकाद्रीचें पूजन ॥ कीं जलार्णवासी अर्ध्यदान ॥ कूपोदके करावें ॥३४॥

अर्कास वाहिलें अर्कीसुमन ॥ मलयानिलासी अंचलपवन ॥ किंवा क्षीराब्धीपुढें नेऊन ॥ तक्र जैसे समर्पिलें ॥३५॥

केवी होय धरेचे वजन ॥ स्तंभ कैंचा टेंकावया गगन ॥ सप्तसमुद्रींचें जीवन ॥ टिटवीस केवीं मोजवे ॥३६॥

सकळप्रकाशनिशाकर ॥ त्यास दशी वाहिली अणुमात्र ॥ कीं धत्तूरपुष्पीं उमावर ॥ दरिद्रियानें पूजिला ॥३७॥

तुझें देखतांचि चरण ॥ तुटलें देहत्रयबंधन ॥ मन होऊन ठेलें उन्मन ॥ जन्ममरण तुटलें असे ॥३८॥

घागरीं आणि रांजणी ॥ एकचि बिंबला वासरमणी ॥ तैसा स्त्रीपुरुष अभिधानी ॥ चापपाणि व्यापक तूं ॥३९॥

तरी या स्त्रीदेहाची आकृती ॥ शक्रजिताची अंगना म्हणती ॥ पतिशिरासवें रघुपती ॥ अग्नीमाजीं घालिजे ॥१४०॥

तूं अयोध्याधीश उदारा ॥ अनाथ याचक मी मार्ग शिरा ॥ मी चातक तूं जलधरा ॥ कृपानिधी वर्षें कां ॥४१॥

जेव्हां उदया पावे गभस्ति ॥ तेव्हां चक्रवाकें मिळती ॥ तैसेंच आतां करी रघुपती ॥ मित्रुळप्रकाशका ॥४२॥

क्षीर आणि जळ ॥ वेगळें काढिती मराळ ॥ तैसा श्रीराम तमालनील ॥ भवपुरींहूनि काढीं कां ॥४३॥

पतीचें ऐकिलें वर्तमान ॥ तेव्हांच गेले माझे पंचप्राण ॥ परी शिराचें निमित्त करून ॥ तुझे चरण पाहूं आल्ये ॥४४॥

तूं चित्तपरीक्षक रघुनाथ ॥ जाणसी सर्वांचे मनोगत ॥ ऐसें सुलोचना म्हणत ॥ जगन्नायक तटस्थ जाहला ॥४५॥

म्हणे धन्य धन्य सहस्रवदन ॥ ऐसें उदरीं जन्मलें रत्न ॥ कीं भोगींद्राचें तप पूर्ण ॥ कन्यारूपें प्रगटलें ॥४६॥

सुलोचनेचें चातुर्य देखोन ॥ कपी सकळ तुकाविती मान ॥ श्रीरामासी म्हणे मित्रनंदन ॥ ईतें शिर देऊनि बोळवा ॥४७॥

जांबुवंत म्हणे हे पुण्यसरिता ॥ अंगद म्हणे धन्य पतिव्रता ॥ मारुति म्हणे इचें नाम घेतां ॥ पाप नुरें सहसाही ॥४८॥

सायुज्यता मुक्तिसमवेत ॥ इयेसी शिर द्यावें जी त्वरित ॥ असो यावरी जनकजामात ॥ पुसे दशकंठस्नुषेतें ॥४९॥

आम्हीं येथें आणिलें शिर ॥ तुज केवीं कळला समाचार ॥ येरी म्हणे पतीच्या करें ॥ पत्र लिहून दिधले ॥१५०॥

अध्याय तीसावा - श्लोक १५१ ते २१२

भूजपत्र दाविलें त्वरित ॥ आश्चर्य करी कौसल्यासुत ॥ तों वानर म्हणती समस्त ॥ आम्हांसी सत्य न वाटे ॥५१॥

निर्जीव हस्ते लिहिले पत्र ॥ तरीच आम्ही मानूं साचार ॥ जरी हें हांसवील शिर ॥ आपुल्या पतीचें ये काळी ॥५२॥

राम म्हणे इचा महिमा थोर ॥ काय एक न करी निर्धार ॥ तंव ऋषभाहातीं आणविलें शिर ॥ अर्कपुत्रें ते काळीं ॥५३॥

महाविशाल भयंकर ॥ जिव्हा लोळे मुखाबाहेर ॥ झांकिला असे सव्य नेत्र ॥ भाळीं शेंदूर चर्चिलासे ॥५४॥

बाबरझोटी धरूनी ॥ ऋषभें ठेविलें आणोनी ॥ तें सुलोचनेनें धरूनी ॥ हृदयी तेव्हां आलिंगिलें ॥५५॥

स्फुंदस्फुंदोनि सती रडत ॥ त्रिभुवनीं बळिया इंद्रजित ॥ त्याचें शिर पडिलें येथ । कर्म विचित्र पूर्वींचें ॥५६॥

खालीं पसरी उत्तरीय वस्त्र ॥ त्यावरी बैसविलें तेव्हां शिर ॥ सतीनें करूनि नमस्कार ॥ विनवितसे कर जोडोनियां ॥५७॥

अयोध्यानाथ श्रीरामचंद्र ॥ पाहती स्वर्गींचे सुरवर ॥ तरी तुम्हीं हास्य करावें सत्वर ॥ जेणें श्रीराम धन्य म्हणे ॥५८॥

मजसीं विनोद नाना रीती ॥ करीतसां प्राणपती ॥ तरीच आजि क्रोध चित्तीं ॥ काय म्हणोनि धरियेला ॥५९॥

आजि अपराध समस्त ॥ समर्थें घालावे पोटांत ॥ माझा पतिव्रताधर्म बहुत ॥ रघुपतीसी दाविजे ॥१६०॥

होम विध्वंसिला म्हणोन ॥ तेणें क्रोध धरिलें मौन ॥ कीं समरीं जय न देखोन ॥ म्हणोनि खेद वाटला ॥६१॥

कीं रामदर्शना शिर आणिलें ॥ सायुज्यपद प्राप्त जाहलें ॥ म्हणोनि बोलणें खुंटलें ॥ जन्ममरण तुटले पैं ॥६२॥

इत्यादि भाव ते अवसरीं ॥ बोलिली फणिपाळकुमरी ॥ किंचित विनोदही करी ॥ सुलोचना हांसवावया ॥६३॥

शूर्पणखा तुमची आत । ते जयस्थानीं गौरविली बहुत ॥ कर्ण नासिक सुमित्रासुत ॥ घेऊनि गेला आरंभीं ॥६४॥

भगिनीचें देखोनि भूषण ॥ आनंदला पितृव्य कुंभकर्ण ॥ तेणें नासिक आणि कर्ण । सुग्रीवासी समर्पिले ॥६५॥

ऐसा विनोद करितां ॥ परी शिर न हांसे तत्वतां ॥ मग सहस्रवदनदुहिता ॥ खेद परम करीतसे ॥६६॥

म्हणे मी पूर्वीं चुकल्ये यथार्थ ॥ जरी पितयासी साह्य आणित्यें येथ ॥ तरी तुमचे शत्रू समस्त ॥ पराभविता क्षणार्धें ॥६७॥

ऐसी ऐकतांचि मात ॥ गदगदां तेव्हां शिर हांसत ॥ सव्य नेत्र उघडोनि पाहत ॥ जेवीं विकासे कमळिणी ॥६८॥

श्रीरामास पुसती वानर ॥ काय गोष्टीस हांसले शिर ॥ याउपरी राजीवनेत्र ॥ काय बोलता जाहला ॥६९॥

म्हणे इचा पिता सहस्रवदन ॥ तोचि अवतरला लक्ष्मण ॥ त्या श्वशुरें मज मारिलें म्हणोन ॥ शिर हांसलें गदगदां ॥१७०॥

अज्ञानरूप वामनयन ॥ मी त्यास न दिसे सगुण ॥ ज्ञानमय सव्य नयन ॥ उघडोनि मज विलोकी ॥७१॥

वानर डोलविती मान ॥ सुलोचना देवी धन्य धन्य ॥ सकळ सतियांमाजी निधान ॥ शिर अचेतन हांसविलें ॥७२॥

तंव तो वीर लक्ष्मण ॥ व्यापिला मायामोहेंकरून ॥ सुलोचनेकडे पाहोन ॥ आंसुवें नयन भरियेले ॥७३॥

रघुत्तमाप्रती बोलत ॥ अन्याय केला म्यां यथार्थ ॥ प्रत्यक्ष मारून जामात ॥ कन्या सुलोचना श्रमविली ॥७४॥

ऐसा शोकार्णवीं लक्ष्मण ॥ पडतां देखोनि रघुनंदन ॥ म्हणे बारे क्षत्रियधर्म दारुण ॥ देवें पूर्वींच निर्मिला ॥७५॥

बंधु अथवा पितापुत्र ॥ समरीं आलिया समोर ॥ त्यासी वधितां अणुमात्र ॥ दोष नसे सहसाही ॥७६॥

सौमित्र म्हणे श्रीरामा ॥ विश्वफलांकितद्रमा ॥ अजअजित पूर्णकामा ॥ तुम्हीं बोलिलां ते सत्य सर्व ॥७७॥

मायाचक्र महादुर्गम ॥ प्रियावियोगें वाटे श्रम ॥ सीतेलागीं तुम्हीं कष्टोनि परम ॥ वृक्ष पाषाण आलिंगिलें ॥७८॥

ऐसी ऐकातांचि मात ॥ कृपेनें द्रवला रघुनाथ ॥ म्हणे मी उठवीन इंद्रजित ॥ करीन ऐक्य उभयतांसी ॥७९॥

इंद्रकरीं आणोनि अमृत ॥ आतांचि उठवीन शेषजामात ॥ ऐकतां महावीर तेथे ॥ गजबजिले ते काळीं ॥१८०॥

खूण दावी सूर्यनंदन ॥ हे मनी न धरावें आपण ॥ विमानीं देव संपूर्ण ॥ भयभीत जाहले ॥८१॥

अंगद दावी करपल्लवीं ॥ बिभीषण किंचित मान हालवी ॥ जांबुवंत नेत्रसंकेत दावी ॥ नका करूं हे अघटित ॥८२॥

मग निर्भिडपणें वायुतनय ॥ बोलिला जो सर्वांसी प्रिय ॥ म्हणे तुमचें ठेवा औदार्य ॥ एकीकडे नेऊनियां ॥८३॥

अजा म्हणोनि न पाळिजे वृक्र ॥ मित्र म्हणों नये दंदशूक ॥ विषतरूचें काय सार्थक ॥ दुग्ध घालोनि वाढवितां ॥८४॥

इंद्रजिताचें बळें देव ॥ रावणें घातले बंदी सर्व ॥ याचें कापट्य वासव ॥ तोही नेणें सर्वथा ॥८५॥

सौमित्र बोलिला वचन ॥ जेणें होय सर्वांचे समाधान ॥ तैसें करावें आपण ॥ रघुनंदन यथार्थ म्हणे ॥८६॥

सुलोचनेसी म्हणे मित्रपुत्र ॥ पतीचें शिर घेऊनि जाय सत्वर ॥ निराशा देखोनि उत्तर ॥ सती सुलोचना बोलतसे ॥८७॥

दृष्टीं देखिला रघुनाथ ॥ इतुकेन सर्व कृतकृत्य ॥ म्हणोनि रामचरणीं ठेवित ॥ मस्तक पुन्हां सुलोचना ॥८८॥

सव्य घालोनि रघुवीर ॥ मागुता घाली नमस्कार ॥ उभी राहिली जोडोनि कर ॥ काय उत्तर बोलिली ॥८९॥

म्हणे आदिपुरुषा वैकुंठनायका ॥ मत्स्यरूपा वेदोद्धारका ॥ कमठरूपा सृष्टिपाळका ॥ आदिवराहस्वरूप तूं ॥१९०॥

तो तूं स्तंभोद्भव नरहरी ॥ वामनरूप मधुकैटभारी ॥ तीन सप्तके धरित्री ॥ केली निःक्षत्री तुवांचि ॥९१॥

तोचि तूं आतां रघुनाथ ॥ कौसल्यात्मज जनकजामात ॥ माता पिता बंधु सर्व गोत ॥ तूंचि माझें जगद्वंद्या ॥९२॥

मदनशत्रुहृदयआरामा ॥ परत्रींचा सोयरा तूं श्रीरामा ॥ दीनबंधु सर्वोत्तमा ॥ पूर्णब्रह्मा जगद्रुरो ॥९३॥

लंकेकडे आजि तत्वतां ॥ कपी न धाडावे सर्वथा ॥ मज अग्निप्रवेश करितां ॥ विक्षेप कोणी न करावा ॥९४॥

अवश्य म्हणोनि जगदुद्धार ॥ सतीचे मस्तकीं ठेविला कर ॥ सुलोचना वारंवार ॥ नमस्कार करी राघवा ॥९५॥

नेत्रद्वारें न्याहाळून ॥ हृदयी रेखिला रघुनंदन ॥ जयजय राम म्हणोन ॥ शिर घेऊनि चालिली ॥९६॥

मग रणमंडळीं येऊन सत्वर ॥ घेतलें पतीचें शरीर ॥ समुद्रतीरीं भयंकर ॥ विस्तीर्ण कुंड रचियेले ॥९७॥

मंदोदरीसहित लंकानाथ ॥ सहपरिवारें पातला तेथ । विमानीं देव समस्त ॥ पाहती कौतुक सतीचें ॥९८॥

सुलाचनेनें करूनि स्नान ॥ सौभाग्यकारक देत वाण ॥ कुंडी पतीची तनु घालून ॥ महाअग्नि चेतविला ॥९९॥

कुंडासी प्रदक्षिणा करूनि येरी ॥ धर्मशिळेवरी शेषकुमरी ॥ उभी ठाकोनि ते अवसरीं ॥ पाहे अंबरीं न्याहाळूनि ॥२००॥

धडकत दुंदुभीचे ध्वनी ॥ सुरांची दाटी झाली विमानी ॥ सकळ सुरांगना गगनीं ॥ अक्षय्य वाणें घेऊनि उभ्या ॥१॥

तंव दिव्य शरीर पावोनी ॥ इंद्रजित देखिला विमानी ॥ ऐसे देखतांचि नयनीं ॥ प्राण जाहला कासाविस ॥२॥

शरीर टाकूनि त्वरितगती ॥ आंतूत निघाली आत्मज्योती ॥ दिव्य देह पावोनि निश्चिंतीं ॥ पतीपाशीं पावली ॥३॥

मग शरीर उलंडोन ॥ अग्निमुखीं घातलें नेऊन ॥ तेव्हां मंदोदरी आणि रावण ॥ शोक करिती अत्यंत ॥४॥

सिंधुसंगमीं करूनि स्नान ॥ सहपरिवारें परतला रावण ॥ मंदोदरीसहित करीत रुदन ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥५॥

घरोघरी लोक वानीत ॥ म्हणती यशस्वी अयोध्यानाथ ॥ एकपत्नीव्रत सत्य ॥ केलें सार्थक सुलोचनेचें ॥६॥

परिसोत सर्व पंडित ॥ अग्निपुराणीं सत्यवतीसुत ॥ बोलिला कथा हे यथार्थ ॥ नाहीं विपरित सर्वथा ॥७॥

कथा रसिक बहु पाहीं ॥ म्हणोनि योजिली श्रीरामविजयीं ॥ श्रोते धरोन सदा हृदयीं ॥ ब्रह्मानंदेंकरूनियां ॥८॥

पुढें कथा गोड गहन ॥ अहिरावण महिरावणाख्यान ॥ पाताळासी रामलक्ष्मण ॥ चोरूनियां नेतील ॥९॥

तेथें धांवण्या धांवेल हनुमंत ॥ ते कथा ऐकोत प्रेमळ भक्त ॥ ब्रह्मानंद अत्यद्भुत ॥ हृदयीं तेणें ठसावें ॥२१०॥

श्रीधरवरदा ब्रह्मानंदा ॥ पुराणपुरुषा अनादिसिद्धा ॥ निर्गुणा जगदंकुरकंदा ॥ जगद्वंद्या अभंगा ॥११॥

स्वति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतूर ॥ त्रिंशत्तमाध्याय गोड हा ॥२१२॥

ओंव्या ॥२१२॥ अध्याय ॥३०॥

॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥