ताप्ती जयंती शुक्रवार, 16 जुलै 2021 रोजी साजरी केली जात आहे. ही देशातील प्रमुख नद्यांपैकी एक आहे. चला या नदीची 7 तथ्य जाणून घेऊया.
ताप्तीची उत्पत्ती: ताप्ती नदी मध्य भारतातील एक नदी आहे, ती बेतुल जिल्ह्यातील सातपुरा पर्वतरांगेत असलेल्या मुलताई तहसीलच्या 'नादर कुंड' पासून उगम पावते. यापूर्वी मुलताईला मुलतापी असे म्हणतात, येथून ताप्ती नदीचे नाव झाले. विष्णू पुराणानुसार ताप्तीचा उगम ऋषी पर्वताचा असल्याचे समजते.
नदीची लांबी: ताप्ती नदीची एकूण लांबी सुमारे 724 किमी आहे. नदी क्षेत्र भौगोलिकदृष्ट्या स्थिर प्रदेश म्हणून ओळखले जाते, सरासरी उंची 300 मी आणि 1,800 मीटर दरम्यान आहे. हे 65,300 चौरस किलोमीटर क्षेत्राचे निचरा करते.
ताप्ती नदीच्या उपनद्या: ताप्ती नदीच्या अनेक उपनद्या असूनही त्यातील पूर्णा नदी, गिरणा नदी, पांजरा नदी, वाघूर नदी, बोरी नदी आणि अनार नदी आहेत.
खंभातच्या आखातीमध्ये सामील होते: ही नदी पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहते आणि खंभातच्या आखातीमध्ये समुद्राला मिळते. या नदीच्या तोंडावर सुरतचे शंकास्पद बंदर आहे. मध्य प्रदेशातील मुलताई, नेपनगर, बैतूल आणि बुरहानपूर, भुसावळ, नंदुरबार, नाशिक, जळग्राम, धुळे, अमरावती, अकोला, बुलढाणा, महाराष्ट्रातील वसीम आणि गुजरातमधील सूरत व सोनगड यांचा समावेश आहे. ताप्ती नदी सातपुडा डोंगर आणि महाखडमधील चिखलदरा खोर्‍यातून वाहते. मुख्य जलाशयातून 201 किमी अंतरावर वाहून ताप्ती पूर्व निमाडला पोहोचते. पूर्व निमाडमध्येही 48 कि.मी. अरुंद खोर्‍यातून गेल्यानंतर ताप्ती 242 कि.मी. खान्देशहून प्रवास करत 129 कि.मी.चा डोंगराळ वन रस्त्यांमधून कच्छ भागात प्रवेश करते. मग ते खंभातच्या आखातीमध्ये सामील होते.
ताप्ती नदीचे धार्मिक महत्त्वः पौराणिक ग्रंथांमध्ये ताप्ती नदीला सूर्यदेवाची कन्या मानले जाते. असे म्हणतात की सूर्यदेवाने तापदायक नदीला तिच्या जळत्या उष्णतेपासून वाचवण्यासाठी जन्म दिला. तापी पुराणानुसार गंगा स्नान केल्यास, नर्मदेकडे पाहिल्यास आणि ताप्तीची आठवण झाल्यास एखाद्या व्यक्तीस सर्व पापांपासून मुक्त केले जाऊ शकते. महाभारत काळात ताप्ती नदीचा उल्लेखही आहे. ताप्ती नदीच्या वैभवाची माहिती स्कंद पुराणात सापडते.
सिंचनामध्ये वापर: ताप्ती नदीचे पाणी साधारणपणे सिंचनासाठी वापरले जात नाही.
कुंड आणि पाण्याचा प्रवाह: ताप्ती नदीत शेकडो तलाव व पाण्याचे नाले आहेत, ज्याला लांब कॉटमध्ये विणण्यासाठी दोरी घालूनही मोजले जाऊ शकत नाही. तापीच्या मुलताईत 7 कुंड आहेत - सूर्य कुंड, ताप्ती कुंड, धर्म कुंड, पाप कुंड, नारद कुंड, शनि कुंड, नागा बाबा कुंड.