पौराणिक कथेत सुरथ नावाच्या दोन भक्तांचा उल्लेख आहे. यामध्ये एका भक्ताने युद्धाच्या निमित्ताने अश्वमेध यज्ञाचा घोडा धरून त्रेतायुगात रामाचे दर्शन घेतले होते. तर याच नावाच्या दुसर्‍या एका भक्ताची कथा द्वापार युगात श्रीकृष्णाच्या दर्शनासाठी युधिष्ठिराच्या अश्वमेध यज्ञाचा घोडा पकडण्याची आहे. भक्तमाल ग्रंथानुसार अर्जुनाने वध केल्यावर भगवान श्रीकृष्णाने त्याच्या भक्तीवर प्रसन्न होऊन त्याचे छिन्नविच्छेदन केलेले मस्तक प्रयागला पाठवले.
कृष्ण भक्त सुरथची कथा
भक्तमाळमध्ये सूरथ हा चंपकपुरीचा राजा हंसध्वज याचा पुत्र होता असे लिहिले आहे. ते श्रीकृष्णाचे परम भक्त होते. वडील हंसध्वज यांनी श्रीकृष्णाच्या दर्शनासाठी युधिष्ठिराच्या अश्वमेध यज्ञाचा घोडा पकडला तेव्हा सुरथनेही युद्धात भाग घेतला.त्यांनाही श्रीकृष्णाच्या दर्शनाची इच्छा झाली. रणांगणात अर्जुनाला भेटल्यावर त्याने श्रीकृष्णाचे दर्शन घेतले. परंतु अर्जुनाने आपल्या महान भक्ताशी केलेला लढा बरोबर असल्याचे भगवान श्रीकृष्णांना समजले नाही. अशा स्थितीत त्यांनी अर्जुनाचा रथ युद्धभूमीपासून तीन योजना दूर नेला. पण सुरथने अर्जुनाच्या प्रचंड सैन्याचा पराभव केला आणि त्यांच्या रथावर पोहोचला. त्यानंतर अर्जुन आणि सुरथमध्ये भयंकर युद्ध झाले. ज्यामध्ये अर्जुनने शेवटी बाणाने सुरथचा शिरच्छेद केला.
गरुडासह प्रयाग पाठवणे
भक्तमाल नुसार, भगवान कृष्णाने एक लीला केली जेव्हा त्यांचा भक्त सुरथ मारला गेला. त्याचे छिन्नविच्छेदन झालेले डोके अर्जुनावर आदळले आणि तो जखमी होऊन श्रीकृष्णाच्या पाया पडला. यानंतर भक्तवत्सल भगवंतांनी अर्जुनाला पृथ्वीवरून उचलून रथावर बसवले आणि हाताने वर करून सुरथाचे मस्तक पाहू लागले. अर्जुननेही त्या मस्तकाला नमस्कार केला. यानंतर श्रीकृष्णाने गरुडजींना ते मस्तक प्रयागला नेण्यास सांगितले. ते म्हणाले की प्रयाग माझा खजिना आहे आणि सुरत हे त्याचे रत्न आहे. या मस्तकाला स्पर्श केल्याने प्रयाग आणखी पवित्र होईल. गरुडाने तेच केले. पौराणिक कथेनुसार, यानंतर भगवान शिवांनी सुरथचे मस्तक आपल्या मस्तकाच्या माळात घातले.
Edited by : Smita Joshi