1956च्या राज्य पुनर्गठन अधिनियमानुसार अनेक राज्यांची स्थापना करण्यात आली. भाषावर प्रांतरचना करण्यात आली. कन्नड भाषा बोलणाऱ्यांसाठी कर्नाटक राज्याची स्थापना करण्यात आली. तर तेलुगू भाषिकांसाठी आंध्रप्रदेश आणि मल्याळम बोलमआऱ्यांसाठी केरळा राज्याची स्थापना करण्यात आली. तामिळ बोलणाऱ्यांसाठी तामिळनाडूची निर्मिती झाली. पण त्यावेळी मराठी आणि गुजराती भाषा बोलणाऱ्यांसाठी वेगळं राज्य निर्माण करण्यात आलं नाही. गुजरात आणि महाराष्ट्र हा मुंबई प्रांताचाच एक भाग होता.
मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीसाठी मराठी भाषिकांनी जोरदार आंदोलन केलं. गुजराती भाषिकांनीही वेगळ्या राज्याची मागणी लावून धरली. जाळपोळ, मोर्चे आणि आंदोलने सुरू होती. संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी 105 जणांनी आपल्या बलिदानाची आहुती दिली. फ्लोरा फाऊंटन येथे संयुक्त महाराष्ट्रासाठी प्रचंड आंदोलन करण्यात आले. त्यावेळी मुंबई राज्याचे तत्कालीन मुख्यमंत्री मोरारजी देसाई यांच्याद्वारे गोळीबार करण्याचा आदेश देण्यात आला. गोळीबार झाला आणि संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्यात 105 आंदोलक हुतात्मा झाले. त्यानंतर केंद्र सरकारने 1 मे 1960 रोजी मुंबई प्रांताला बॉम्बे पुनर्गठन अधिनियम 1960 नुसार महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन राज्यांची निर्मिती करण्यात आली. दोन राज्यांच्या निर्मितीनंतर मुंबई आपल्याच मिळावी म्हणून मराठी आणि गुजराती भाषकांमध्ये वाद निर्माण झाला. त्यावरही आंदोलन सुरू झाले.
काय होता निकष?
R S
मुंबईत सर्वाधिक मराठी भाषिक राहत आहेत. भाषावार प्रांतरचनेच्या निकषामुळे ज्या भागात मराठी बोलणारे अधिक तो भाग त्या राज्याला दिला पाहिजे हे ठरलं आहे. त्यामुळे मुंबई महाराष्ट्राला मिळालीच पाहिजे, असा आग्रह मराठी भाषकांनी धरला. तर मुंबईची जडणघडण आमच्यामुळेच झाल्याचा दावा करत मुंबई गुजरातला देण्याची मागणी गुजराती भाषकांनी केली होती. पण मराठी भाषकांच्या प्रखर विरोधामुळे आणि आक्रमक आंदोलनामुळे अखेर मुंबई महाराष्ट्राला मिळाली. संयुक्त महाराष्ट्र अस्तित्वात आला आणि मुंबई ही महाराष्ट्राची राजधानी झाली.
1 मे हा महाराष्ट्र दिन (महाराष्ट्र दिवस) म्हणून साजरा केला जातो. 1 मे 1960 रोजी मुंबई पुनर्रचना कायदा लागू झाला. हा कायदा वैयक्तिक राज्याच्या निर्मितीची मागणी करणाऱ्या अनेक निषेध आणि चळवळींमुळे झाला. स्वतंत्र राज्याची मागणी सर्वप्रथम संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलनाने केली. या लेखात आपण महाराष्ट्र दिनाचा इतिहास आणि महत्त्व अभ्यासू.
महाराष्ट्र दिन
महाराष्ट्र दिन, सामान्यतः 'महाराष्ट्र दिवस' म्हणून ओळखला जातो, हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक राज्य सुट्टी आहे, जो 1 मे 1960 रोजी मुंबईच्या फाळणीपासून महाराष्ट्राच्या निर्मितीच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. महाराष्ट्र दिन हा सामान्यतः परेड, राजकीय भाषणे आणि समारंभ आणि महाराष्ट्राचा इतिहास आणि परंपरा साजरे करणार्‍या इतर विविध सार्वजनिक आणि खाजगी प्रसंगी संबंधित असतो. मराठी भाषिक महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीचा आनंदोत्सव साजरा केला जातो.
महाराष्ट्र दिनाचा इतिहास
बॉम्बे (मुंबई) राज्याचे 1960 मध्ये महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन राज्यांमध्ये विभाजन करण्यात आले. राज्य पुनर्रचना कायदा, 1956 अंतर्गत, राज्याच्या सीमा परिभाषित केल्या गेल्या.
मराठी, गुजराती आणि कोकणी भाषिकांमध्ये मोठी तफावत असल्याने मुख्य मुद्दा भाषिक होता.
मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र राज्याची मागणी 1940 मध्ये सुरू झाली आणि राज्य चळवळीसाठी आजच्या मुंबईत संयुक्त महासभा स्थापन करण्यात आली.
तथापि, भारत छोडो आंदोलन आणि दुसरे महायुद्ध यांनी संघर्ष मागे ढकलला.
वेगळ्या राज्याची बाजू मांडण्यासाठी अनेक आयोगांना दोन दशकांहून अधिक काळ लागला. 1956 मध्ये तत्कालीन पंतप्रधान पं. जवाहरलाल नेहरूंनी 5 वर्षांसाठी मुंबईला केंद्रशासित प्रदेश म्हणून घोषित केले. नंतर लोकसभेने द्विभाषिक बॉम्बे (मुंबई) राज्याचा ठराव मंजूर केला. मार्च 1960 मध्ये लोकसभेने राज्याचा ठराव मंजूर केला.
एका महिन्यानंतर कनिष्ठ सभागृहाने मुंबई राज्याचा ठराव मंजूर केला. 1 मे 1960 रोजी मुंबई राजधानीसह महाराष्ट्र राज्य अस्तित्वात आले.
R S
महाराष्ट्र दिनाचे महत्त्व
भाषणांपासून ते रंगीत परेडपर्यंत, महाराष्ट्र हा दिवस मोठ्या उत्साहाने साजरा करतो. राज्य आणि केंद्र सरकारच्या अखत्यारीतील बहुतांश शाळा, महाविद्यालये आणि कार्यालये या दिवशी बंद असतात.
महाराष्ट्र दिन शिवाजी पार्क, दादर येथे परेडद्वारे साजरा केला जातो, जेथे महाराष्ट्राचे राज्यपाल भाषण करतात.
राज्य सरकार आणि खाजगी क्षेत्र या दिवशी नवीन प्रकल्प आणि योजनांचा शुभारंभ करतात.
महाराष्ट्र दिनानिमित्त राज्यभरात भारतीयांना दारूविक्रीवर बंदी घालण्यात आली आहे.