कोयना धरण पूर्ण माहिती What is Koyna Dam

कोयना धरण परिसर रविवारी पहाटे सौम्य धक्याने हादरून गेला. रविवार (दि.7 मे ) पहाटे 3 वाजून 53 वाजता कोयना परिसराला भूकंपाचा सौम्य धक्का बसला. भूकंपमापन केंद्रांवर या भूकंपाच्या धक्क्याची तीव्रता 3 रिश्टर स्केल एवढी नोंदली गेल्याची माहिती कोयना भूकंप प्रशासनाने दिली. 

भूकंपाच्या केंद्रबिंदूचे अंतर कोयना धरणापासून 5 किलो मीटर अंतरावर उत्तरेला नोंद झाला असून या भूकंपाची खोली 30 किलोमीटर इतकी नोंद झाली आहे. दरम्यान, या भूकंपामुळे कोयना धरणाला कोणताही धोका झाला नसून धरण सुरक्षित असल्याचा निर्वाळा कोयना धरण व्यवस्थापना कडून देण्यात आला.

तर मग जाणून घेऊ की कोयना धरण किती मोठे आहे, ते का बांधले , कोयना धरणाची पूर्ण माहिती.

कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे. सातारा जिल्ह्यातील कोयना नगर, चिपळूण आणि कराड दरम्यानच्या राज्य महामार्गावर पश्चिम घाटात हे धरण आहे.

कोयना धरण हे कोयना नदीवर बांधलेली एक -काँक्रीटची रचना आहे, जी सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमधील  महाबळेश्वर येथे उगम पावते. धरणाचा मुख्य उद्देश जलविद्युत निर्मिती, तसेच आसपासच्या जिल्ह्यांमध्ये काही सिंचन सुविधा निर्माण करणे हा आहे. कोयना धरण महाराष्ट्रातील पश्चिमेला पाणी पुरवते, तसेच आसपासच्या परिसराला जलविद्युत वीज पुरवते.

पाणलोट प्रदेश कोयना नदीला अडवून शिवाजीसागर तलाव तयार करतो, जो सुमारे ५० किलोमीटर लांब आहे. कोयना जलविद्युत प्रकल्पाची जबाबदारी महाराष्ट्र राज्य विद्युत मंडळाकडे आहे. कोयना धरण हे एक सुंदर पिकनिक ठिकाण आहे. धरणाच्या शेजारी असलेले नेहरू गार्डन देखील पाहण्यासारखे आहे, कारण त्यात धरणावरील सर्व तथ्ये आणि त्याचा इतिहास आहे.

कोयना धरण काय आहे?

नाव:   कोयना धरण

उंची:   १०३ मी

उघडले: १९६४

स्थापित क्षमता: १,९६० मेगावॅट

एकूण क्षमता:   २,७९७,४०,००० m३ किंवा ९८.७७ tmc फूट

ठिकाण: कोयना नगर, महाराष्ट्र; भारत

निर्माण: शिवसागर तलाव

मालक: महाराष्ट्र शासन

कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील भारतातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे. हे सह्याद्रीच्या डोंगररांगांतील उंच स्थानक असलेल्या महाबळेश्वरमधील कोयना नदीवर बांधलेले भंगार-काँक्रीटचे धरण आहे. हे पश्चिम घाटात अडकलेल्या चिपळूण आणि कराड दरम्यानच्या राज्य महामार्गावर सातारा जिल्ह्यातील कोयना नगर येथे वसलेले आहे.

त्याच्या निर्मितीचे कारण काय आहे?

धरणाचा प्राथमिक उद्देश जलविद्युत आहे, आजूबाजूच्या काही भागात सिंचनासह. १,९२० मेगावॅटच्या एकूण स्थापित क्षमतेसह, कोयना जलविद्युत प्रकल्प ही भारतातील सर्वात मोठी पूर्ण झालेली जलविद्युत सुविधा आहे. वीज निर्मितीच्या क्षमतेमुळे कोयना नदी महाराष्ट्राची “जीवनरेखा” म्हणून ओळखली जाते.

धरणाचा स्पिलवे मध्यभागी ठेवला आहे. एकूण सहा रेडियल गेट्स आहेत. पावसाळ्यात हे धरण पूर व्यवस्थापनासाठी महत्त्वाचे असते. पाणलोट प्रदेश कोयना नदीला अडवतो, ज्यामुळे शिवसागर तलाव तयार होतो, जो सुमारे ५० किलोमीटर लांब (३१ मैल) आहे. स्वातंत्र्यानंतर भारतात हाती घेतलेल्या सर्वात महत्त्वाच्या स्थापत्य अभियांत्रिकी प्रकल्पांपैकी हा एक आहे. कोयना  जलविद्युत प्रकल्पाची जबाबदारी महाराष्ट्र राज्य विद्युत मंडळाकडे आहे.

कोयना धरणाचा इतिहास

कोयना नदीचे संभाव्य जलविद्युत स्त्रोत म्हणून सर्वेक्षण विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात करण्यात आले. टाटा समूहाने पहिल्या महायुद्धानंतर कोयना नदीवर एका जलविद्युत प्रकल्पात लक्ष घातले. १९२८ च्या आर्थिक संकटामुळे हा प्रकल्प थांबवण्यात आला. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर तो महाराष्ट्र सरकारने ताब्यात घेतला. १९५१ मध्ये कोयना धरण विभागाकडून या प्रकल्पाची प्रथम तपासणी करण्यात आली. १९५३ मध्ये मंजूरी मिळाल्यानंतर १९५४ मध्ये या प्रकल्पावर काम सुरू झाले. प्रकल्पाच्या दुसऱ्या टप्प्याला जागतिक बँकेच्या कर्जाने (प्रकल्प कर्ज क्रमांक २४-IN) निधी दिला गेला.

कोयना धरणाची थोडक्यात माहिती 

कोयना नदीच्या काठावर बांधले.

महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात कोयना नगर येथे आहे.

पश्चिम घाटात हे धरण आहे.

धरणाचा मुख्य उद्देश जलविद्युत निर्माण करणे आणि आसपासच्या समुदायांमध्ये अल्प प्रमाणात सिंचन करणे हा आहे.

हा भारतातील सर्वात मोठा पूर्णपणे कार्यरत जलविद्युत प्रकल्प आहे.

त्याची एकूण क्षमता १९२० मेगावॅट स्थापित आहे.

कोयना नगर येथील धरणाला १९६७ च्या भूकंपात काही भेगा पडल्या होत्या. धरणाच्या आजूबाजूला अनेक छोटे भूकंपही झाले आहेत.

कोयना नदीची वस्तुस्थिती (The facts of the Koyna River in Marathi)

कृष्णा नदीला कोयना नावाची उपनदी आहे.

ती महाबळेश्वरपासून सुरू होते आणि कराड, सातारा येथे संपते, जिथे ती कृष्णाला मिळते.

प्रीती संगम, म्हणजे ‘प्रेमाचा संगम’ हा कोयना आणि कृष्णा नद्यांचा संगम आहे.

कराड हे शहर साखर उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे.

नदी उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाहते. इतर बहुतेक नद्या पूर्व-पश्चिम प्रवास करतात.

या नदीला महाराष्ट्राची जीवनरेखा म्हणूनही ओळखले जाते.

कोयना नदीवर धरण (Dam on Koyna river in Marathi)

कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे. महाबळेश्वर आणि सह्याद्री पर्वत रांगांमध्ये उगम पावणाऱ्या कोयना नदीवर हे एक भंगार-काँक्रीटचे धरण आहे. हे सतना जिल्ह्यातील कोयना नगरजवळ चिपळूण आणि कराड दरम्यान राज्य मार्गावर पश्चिम घाटात वसलेले आहे.

धरणाचा प्राथमिक उद्देश जलविद्युत निर्माण करणे हा आहे, त्याच्या आसपासच्या काही भागात सिंचन करणे. १,९२० मेगावॅटच्या एकूण स्थापित क्षमतेसह, कोयना जलविद्युत प्रकल्प ही भारतातील सर्वात मोठी पूर्ण झालेली जलविद्युत सुविधा आहे. तिच्या वीजनिर्मिती क्षमतेमुळे, कोयना नदी महाराष्ट्राची “जीवनरेखा” म्हणून ओळखली जाते. एकूण सहा रेडियल गेट्स आहेत. पावसाळ्यात हे धरण पूर व्यवस्थापनासाठी महत्त्वाचे असते.

कोयना वन्यजीव अभयारण्य 

कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे कोयना नदीकाठी एक निसर्गसंरक्षण आहे. हे अभयारण्य पश्चिम घाटात आहे आणि त्याचे क्षेत्रफळ ४२३.५५ चौरस किलोमीटर आहे. हे १९८५ मध्ये महाराष्ट्र वन्यजीव अभयारण्य म्हणून नियुक्त केले गेले. हे सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाच्या उत्तरेकडील भागात स्थित आहे, जे चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाच्या दक्षिणेला लागून आहे. शिवसागर जलाशय आणि पश्‍चिम घाटाच्या प्रत्येक बाजूला असलेले ढलान अभयारण्याला उत्कृष्ट संरक्षण देतात.

कोयना नदीच्या काठी वसलेले शहर (A city situated on the banks of Koyna River)

चिपळूण-सांगली राज्य महामार्गावर कोयल नदीच्या काठावर कोयना नगर ही वस्ती आहे. हे शहर लहान असले तरी ते कोयना धरणासाठी प्रसिद्ध आहे. कोयना पश्चिम घाटात वसलेली असल्यामुळे वर्षभरात तिथं आल्हाददायक वातावरण असतं. नेहरू गार्डन, बोटॅनिकल गार्डन आणि कुंभार्ली घाट व्ह्यू ही परिसरातील सर्वात प्रमुख आकर्षणे आहेत.

कोयना धरण बांधण्याचे उद्दिष्ट 

जलविद्युत: धरणाचे प्राथमिक उद्दिष्ट जलविद्युत निर्मिती हे आहे. त्याची एकूण स्थापित क्षमता १,९६०MW आहे.

सिंचन सुविधा: याशिवाय, धरणाजवळील शेतजमिनीला सिंचन करण्यास मदत करते.

पाणी आणि वीज पुरवठा: पश्चिम महाराष्ट्राला कोयना धरणातून पाणी मिळते, जे या क्षेत्रासाठी जलविद्युत देखील निर्माण करते.

पूर नियंत्रण: पावसाळ्यात पूर नियंत्रणासाठी धरण महत्त्वाचे आहे.

जैवविविधता संवर्धन: नदीच्या पाणलोट क्षेत्र आणि धरणामुळे निर्माण झालेला ५० किमी लांबीचा शिवसागर तलाव सागरी प्रजातींच्या पुनर्प्राप्तीसाठी मदत करतो.

कोयना नदी बद्दल 

कोयना ही कृष्णाची शाखा पश्चिम महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर येथे उगवते.

कोयना नदी उत्तर-दक्षिण दिशेने वाहते, महाराष्ट्रातील बहुतांश नद्यांच्या उलट, ज्या पूर्व-पश्चिम दिशेने वाहतात.

हे महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील “डेक्कन प्रदेश” मध्ये स्थित आहे आणि त्याचे क्षेत्रफळ १०३६ चौरस किमी आहे. प्रदेश व्यापतो.

हे प्रामुख्याने पश्चिम घाट क्षेत्रातील दख्खनच्या पठाराचे वैशिष्ट्यपूर्ण भौगोलिक वैशिष्ट्य दर्शवते, जे सरासरी समुद्रसपाटीपासून ५५० ते १४६० मीटरच्या दरम्यान वाढते.

याशिवाय, कोयना नगरचा शिवसागर जलाशय तयार करण्यासाठी यावर “कोयना धरण” बांधले आहे.

केरा, वांग, मोर्णा आणि महिंद या चार उपनद्या कोयना नदीला आधार देतात. या नद्यांमध्ये केरा, वांग आणि मोर्णा ही धरणे आहेत.
Edited by : Ratnadeep Ranshoor