दरवर्षी 15 मार्च रोजी जागतिक ग्राहक दिन साजरा केला जातो. ग्राहकांना अनेकदा काळाबाजार, मोजमापातील त्रुटी, मनमानी किंमती आकारणे, साठेबाजी, भेसळ, दर्जाहीन वस्तूंची विक्री, फसवणूक, वस्तूंच्या विक्रीनंतर हमी किंवा हमी देऊनही सेवा न देणे अशा समस्यांना तोंड द्यावं लागतं त्यामुळे या समस्यांपासून सुटका व्हावी आणि त्यांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव व्हावी म्हणून हा दिवस साजरा केला जातो.
जागतिक ग्राहक दिनाचा इतिहास
15 मार्च 1962 रोजी अमेरिकेत ग्राहक चळवळीची सुरुवात झाली, परंतु 1983 पासून हा दिवस दरवर्षी 15 मार्च रोजी साजरा केला जातो. भारतातील ग्राहक चळवळ 1966 मध्ये मुंबईत सुरू झाली. यानंतर 1974 मध्ये पुण्यात ग्राहक पंचायतीची स्थापना झाल्यानंतर अनेक राज्यांमध्ये ग्राहक कल्याणासाठी संस्था स्थापन झाल्या. अशा प्रकारे ही चळवळ ग्राहक हिताच्या रक्षणाच्या दिशेने पुढे सरकली.
जागतिक ग्राहक दिनाचा उद्देश
जागतिक ग्राहक दिन साजरा करण्यामागचा विशेष उद्देश ग्राहकांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव करून देणे आणि फसवणूक, काळाबाजार, कमी माप इत्यादींना बळी पडल्यास त्यांना त्याबद्दल तक्रार करण्याचा अधिकार आहे.
ग्राहक संरक्षण कायदा
ग्राहकांसोबत दैनंदिन फसवणूक रोखण्यासाठी आणि ग्राहकांचे हक्क बळकट करण्यासाठी, 'ग्राहक संरक्षण कायदा-2019' (Consumer Protection Act 2019) 20 जुलै 2020 रोजी देशात लागू करण्यात आला, ज्यामध्ये फसवणूक पासून संरक्षणासाठी अनेक तरतुदी आहेत.
या कायद्याचा अर्थ
ग्राहक संरक्षण कायद्यात असे स्पष्ट करण्यात आले आहे की प्रत्येक व्यक्ती ही एक ग्राहक आहे, ज्याने कोणत्याही वस्तू किंवा सेवांच्या खरेदीच्या बदल्यात पैसे दिले किंवा देण्याचे वचन दिले आहे आणि त्यामुळे तो कोणत्याही प्रकारच्या शोषण किंवा छळ विरुद्ध आवाज उठवू शकतो आणि नुकसान भरपाईची मागणी करू शकतो. ग्राहक हक्क म्हणजे खरेदी केलेल्या कोणत्याही वस्तू, उत्पादन किंवा सेवेतील कमतरतेच्या बदल्यात ग्राहकांना दिलेले कायदेशीर संरक्षण असे आहे.
ग्राहकांना काही अधिकार आहेत -
सुरक्षिततेचा अधिकार - जीवन आणि मालमत्तेसाठी धोकादायक असलेल्या वस्तू आणि सेवांचे विपणन रोखण्यासाठी. खरेदी केलेल्या वस्तू आणि सेवांचे फायदे केवळ त्यांच्या तात्काळ गरजा भागवत नाहीत तर त्यांच्या दीर्घकालीन हितसंबंधांसाठी देखील आहेत.
माहितीचा अधिकार - वस्तूंची गुणवत्ता, प्रमाण, सामर्थ्य, शुद्धता, मानक आणि किंमत याविषयी माहिती मिळण्याचा अधिकार जेणेकरून ग्राहकांना अनुचित व्यापार पद्धतींपासून संरक्षण मिळेल.
निवडण्याचा अधिकार - खात्री बाळगण्यासाठी, जिथे शक्य असेल तिथे, स्पर्धात्मक किमतींवर विविध प्रकारच्या वस्तू आणि सेवांपर्यंत पोहच. एकाधिकार बाबतीत याचा अर्थ समाधानकारक गुणवत्तेची आणि वाजवी किमतीत सेवेची खात्री मिळण्याचा अधिकार आहे.
ऐकण्याचा अधिकार - याचा अर्थ ग्राहकांच्या हिताचा योग्य मंचावर योग्य विचार केला जाईल. यात ग्राहकांच्या हिताचा विचार करण्यासाठी स्थापन करण्यात आलेल्या विविध मंचांवर प्रतिनिधित्वाचा अधिकार देखील समाविष्ट आहे.
निवारण मिळविण्याचा अधिकार - अनुचित व्यापार प्रथा किंवा ग्राहकांच्या अनैतिक शोषणाविरुद्ध उपाय शोधणे. यात खऱ्या तक्रारींचे न्याय्य निवारण करण्याचा ग्राहकाचा हक्क देखील समाविष्ट आहे.
ग्राहक शिक्षणाचा अधिकार - आयुष्यभर माहितीपूर्ण ग्राहक होण्यासाठी ज्ञान आणि कौशल्ये आत्मसात करणे. ग्राहकांचे विशेषतः ग्रामीण भागातील ग्राहकांचे अज्ञान हे त्यांच्या शोषणाचे प्रमुख कारण आहे.
मूलभूत गरजा पूर्ण करण्याचा अधिकार - मूलभूत, अत्यावश्यक वस्तू आणि सेवांमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी: पुरेसे अन्न, वस्त्र, निवारा, आरोग्य सेवा, शिक्षण, सार्वजनिक सुविधा, पाणी आणि स्वच्छता.
निरोगी वातावरणाचा अधिकार - वर्तमान आणि भावी पिढ्यांच्या कल्याणास धोका नसलेल्या वातावरणात राहणे आणि कार्य करणे.