प्राचीन काळी विजेशिवाय कारंजे कसे चालत होते?

आज आपल्याला आश्चर्य वाटते की प्राचीन काळी वीज नसतानाही कारंजे चालू होते. हे सर्व कोणत्याही जादूने घडले नाही, या सर्वामागे विज्ञान आहे. आर्कमेडिकच्या तत्त्वावर आधारित तंत्र वापरून, दाब शक्तीचा वापर आणि गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा वापर करुन कारंजे चालवले गेले. विजेशिवाय कारंज्याचा पहिला संदर्भ पहिल्या शतकात सापडतो. याचा शोध अलेक्झांड्रियाच्या हेरॉनने लावला होता. ते एक शोधक, गणितज्ञ आणि भौतिकशास्त्रज्ञ म्हणून ओळखले जात होते. गुरुत्वाकर्षण आणि हवेचा दाब यांचा वापर करून त्यांनी त्याची अंमलबजावणी केली.

यामध्ये एक मोठा तलाव पाण्याने भरला जात होता जो एका पातळ नळीद्वारे तळाशी बांधलेल्या टाकीमध्ये पाठवला जात होता. पातळ आणि लांब नळीमुळे ती 9.8 मीटर प्रति सेकंद वेगाने खाली पडायची. आर्कमेडिकच्या तत्त्वामुळे त्या टाकीत आधीच साठवलेली हवा दुसऱ्या नाल्यातून दुसऱ्या टाकीत जायची. ही टाकी कुंड आणि पहिली टाकी यांच्यामध्ये होती. या टाकीतील हवा आगाऊ पाणी गोळा करत असे. नळीतून येणार्‍या हवेने या टाकीचा दाब वाढायचा आणि हवेच्या दाबाने पाणी पुढे ढकलले जायचे आणि ते वेगळ्या नळीतून वर जायचे आणि कारंज्याच्या रूपात वाहू लागायचे. याच तलावात हे कारंजे वास्तव्य करत असल्याने ही प्रक्रिया सातत्याने सुरू राहयची.

वीज नसलेले कारंजे याचे प्रमाण भारतात आढळतात. आग्रा येथील शाहजहानच्या राजवाड्यात अंगूरी बाग आहे. येथे हे कारंजे आहेत. येथे मोठ्या टाक्यांमध्ये पाणी जमा करून दाबाच्या तत्त्वावर कारंजे चालवले जात होते. गाईडच्या म्हणण्यानुसार पाणी गोळा करून एकाच वेगाने सोडण्यात येत होते. त्यामुळे दाब निर्माण होऊन कारंजे वाहू लागायचे.