सर्व पित्री अमावास्या श्राद्ध पक्षामध्ये खूप महत्वाची आहे. पूर्वजांना निरोप देण्याची ही शेवटची तारीख आहे. जर एखाद्या व्यक्तीला कोणत्याही कारणामुळे श्राद्ध तिथीला श्राद्ध करता येत नसेल किंवा श्राद्धची तारीख माहीत नसेल तर सर्व पित्री श्राद्धाच्या अमावास्येच्या दिवशी श्राद्ध करता येते. चला या तारखेचे महत्त्व असल्यामागील आख्यायिका काय आहे ते जाणून घेऊया.
देवांचे पूर्वज 'अग्निष्वात्त' जे सोमपथ लोकात राहतात त्याची मुलगी मानसी 'अच्छोदा' नावाच्या नदीच्या रूपात वसली होती. मत्स्य पुराणात अच्छोद सरोवर आणि अच्छोदा नदी यांचा उल्लेख आढळतो, जी कश्मीर मध्ये आहे.
अच्छोदा नाम तेषां तु मानसी कन्यका नदी॥ १४.२ ॥
अच्छोदं नाम च सरः पितृभिर्निर्मितं पुरा।
अच्छोदा तु तपश्चक्रे दिव्यं वर्षसहस्रकम्॥ १४.३ ॥
एकदा अच्छोदाने एक हजार वर्षे तपश्चर्या केली, ज्यामुळे अग्निष्वात्त आणि बर्हिषपद आपले इतर पितृगण अमावसुंसह अच्छोदाला वर देण्यासाठी आश्विन अमावास्येच्या दिवशी प्रकट झाले.
त्याने अक्षोदाला सांगितले की, मुली, तुझ्या तपश्चर्येने आम्ही सर्व खूप आनंदी आहोत, म्हणून तुला जे हवे ते माग. पण अक्षोदाने तिच्या पूर्वजांकडे लक्ष दिले नाही आणि अत्यंत तेजस्वी पितृ अमावसुंकडे पाहत राहिली.
पूर्वजांकडून वारंवार आग्रह केल्यावर ती म्हणाला, 'प्रभु मला खरोखर वरदान द्यायचे आहे का?' यावर तेजस्वी पितृ अमावसु म्हणाले, 'हे अक्षोदा, वरदान वर तुझा परिपूर्ण हक्क आहे, म्हणून संकोच न करता सांग.' अक्षोदा म्हणाली, 'प्रभु, जर तुम्हाला मला वरदान द्यायचे असेल, तर मला तत्क्षण तुमच्यासोबत रमण करुन आनंद घ्यायचा आहे.'
अक्षोदाचे हे वचन ऐकून सर्व पितृ संतप्त झाले. त्याने अक्षोदाला शाप दिला की ती पितृ लोकातून पडून पृथ्वीवर जाशील. पूर्वजांने अशा प्रकारे शाप दिल्यावर अक्षोदा पूर्वजांच्या पाया पडली आणि रडू लागली. पितृंना तिची दया आली. ते म्हणाले की अक्षोदा, तू पतित योनीत शापित झाल्यामुळे मत्स्य कन्या म्हणून जन्म घेशील.
पितरांनी पुढे सांगितले की भगवान ब्रह्माचे वंशज महर्षि पराशर तुला पती म्हणून मिळतील. भगवान व्यास तुझ्या गर्भातून जन्माला येतील. त्यानंतरही, इतर दैवी वंशामध्ये जन्म घेऊन, तू शापातून मुक्त होशील आणि पुन्हा पितृलोकाकडे परत येशील. पूर्वजांनी असे म्हटल्यावर अक्षोदा शांत झाली.
सर्व पितरांनी अमावसूच्या ब्रह्मचर्य आणि संयमाचे कौतुक केले आणि वरदान दिले की ही अमावस्येची तारीख 'अमावसू' म्हणून ओळखली जाईल. ज्यांना कोणत्याही दिवशी श्राद्ध करता येत नाही, ते फक्त अमावास्येच्या दिवशी श्राद्ध-तर्पण करून, मागील चौदा दिवसांची योग्यता प्राप्त करून आपल्या पूर्वजांना संतुष्ट करू शकतात.
तेव्हापासून प्रत्येक महिन्याच्या अमावस्या तिथीला सर्वात जास्त महत्त्व दिले जाते आणि ही तिथी 'सर्व पितृ श्राद्ध' देखील मानली जाते.
त्याच पापाच्या प्रायश्चित्तासाठी, कालान्तरात अच्छोदा महर्षि पराशर यांची पत्नी आणि वेद व्यासांच्या आई सत्यवती बनल्या. नंतर ती महासागराचे अंशभूत शंतनूची पत्नी बनल्या आणि दोन पुत्र चित्रांगद आणि विचित्र वीर्य यांना जन्म दिला. यांच्या नावाने कलयुगात 'अष्टक श्राद्ध' मानलं जातं.