श्रावणातील शुक्ल पक्षाच्या पंचमी तिथीला नाग पंचमी साजरी केली जाते. या दिवशी पूजा-आराधना केल्याने सर्पदंशाच्या भीतीपासून निश्चित संरक्षण मिळते आणि काल सर्प दोषही नाहीसा होतो. पण सापांची पूजा करण्याची परंपरा कशी सुरू झाली, चला जाणून घेऊया…
नागपंचमीला धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व असून, ती श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या पाचव्या दिवशी साजरी केली जाते. या दिवशी चांदी, दगड, लाकूड किंवा पेंटिंगपासून बनवलेल्या नाग किंवा सर्प देवतेला श्रद्धेने दुधाने स्नान केले जाते. या दिवशी नागदेवतेची पूजा करून उपवास केला जातो. दरवर्षी नागपंचमीला उज्जैनमध्ये असलेल्या महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाच्या वरच्या मजल्यावर असलेले नागचंद्रेश्वराचे मंदिर उघडले जाते, ज्यांचे दर्शन फक्त नागपंचमीच्या दिवशीच होते. अग्नी पुराण, स्कंद पुराण, नारद पुराण आणि महाभारत यांसारख्या भारतीय धर्मग्रंथांमध्ये नागांच्या पूजेची प्रशंसा केली गेली आहे. नागपंचमीच्या दिवशीही लोक मातीचे साप बनवतात, त्यांना दुधाने आंघोळ घालतात आणि विधीपूर्वक त्यांची पूजा करतात. जो व्यक्ती पंचमी तिथीला सापांना दुधाने आंघोळ घालतो, साप त्याच्या कुटुंबाचे रक्षण करतात आणि त्याच्या कुटुंबातील सदस्यांना सापांची भीती नसते.
नागपंचमीला अनंत, वासुकी, शेष, पद्म, कंबल, शंखपाल, कालिया, तक्षक या दिव्य शेषनागांचे ध्यान करून नागाच्या मूर्तीची पूजा करावी. जर तुम्ही त्याचे ध्यान करू शकत नसाल तर तुम्ही शिवलिंगावर स्थापित नागदेवतेची पूजा करू शकता. नागदेवतेला पाणी आणि दूध अर्पण केल्यानंतर हळद, रोळी, तांदूळ आणि फुले अर्पण करून पूजा करावी. या दिवशी नागाला धारण करणाऱ्या महादेवाचीही पूजा करावी.
नाग पंचमी का साजरी केली जाते?
भविष्य पुराणातील ब्रह्मपर्वात दिलेल्या नागपंचमीच्या कथेबद्दल जाणून घ्या. कथेनुसार महाभारत युद्धानंतर पांडवांनी अभिमन्यूचा मुलगा परीक्षित याला राजा बनवले आणि स्वतः स्वर्गाच्या प्रवासाला निघाले. पांडव निघून जाताच कलियुगाचे पृथ्वीवर आगमन झाले आणि तक्षक नाग देवाच्या दंशामुळे राजा परीक्षित मरण पावला. परीक्षितचा मुलगा जनमेजय मोठा झाल्यावर त्याने आपल्या वडिलांच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी पृथ्वीवरील सर्व सापांना मारण्यासाठी नागदह यज्ञ केला. या यज्ञात पृथ्वीच्या कानाकोपर्‍यातून साप येऊन जळू लागले, पण राजा परीक्षितला दंश करुन मारणारा तक्षक नाग इंद्राच्या संरक्षणाच्या शोधात पाताळात पळून गेला होता.
यज्ञ करणाऱ्या ऋषींनी तक्षक आणि इंद्र यांनाही यज्ञाच्या अग्नीत ओढण्यासाठी मंत्र पठण करण्याची गती वाढवली. तक्षकाने स्वतःला इंद्राच्या खाटेभोवती गुंडाळले पण यज्ञाचे बळ इतके प्रबळ होते की तक्षकासह इंद्र अग्नीकडे ओढले गेले.
हे पाहून देव घाबरले आणि मग भगवान शंकराची कन्या मनसा देवी हिला उपाय शोधायला सांगितला. मनसादेवीने आपला मुलगा अस्तिक याला यज्ञस्थळी जाऊन सर्प यज्ञ थांबवण्यास सांगितले. अस्तिकाने जनमेजयला सर्व शास्त्रांच्या ज्ञानाने प्रभावित केले आणि त्यांना सर्प सत्र थांबवण्याची विनंती केली. त्यानंतर जनमेजयाने यज्ञ बंद केला आणि त्यामुळे इंद्र आणि तक्षक आणि त्यांच्या इतर सर्प जातीचे प्राण वाचले.
पंचागानुसार हा दिवस श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्षाची पंचमी तिथी होती. यज्ञ अग्नी थंड करण्यासाठी आस्तिक मुनींनी त्यात दूध ओतले होते. त्यामुळे नागपंचमीला नागदेवाला दूध अर्पण करण्याची परंपरा सुरू झाली आहे. गरुड पुराणानुसार या दिवशी नागाची पूजा केल्याने जीवनात शुभवार्ता येते. या दिवशी अनेक ठिकाणी खऱ्या सापांची पूजा केली जाते. या दिवशी जमीन खोदण्यास मनाई आहे कारण त्यामुळे जमिनीत राहणाऱ्या सापांचा मृत्यू किंवा इजा होऊ शकते.
नागपंचमी ही भ्रातृ पंचमी म्हणूनही साजरी केली जाते, ज्यामध्ये स्त्रिया त्यांच्या भावांसह साप आणि त्यांच्या बिळांची पूजा करतात, जेणेकरून त्यांचे भाऊ सुरक्षित राहतील आणि त्यांना साप चावल्यामुळे त्रास होऊ नये किंवा त्यांचा मृत्यू होऊ नये. नागपंचमी ही देशाच्या काही भागात विषारी पूजा किंवा बिशरी पूजा म्हणूनही साजरी केली जाते.