श्रीरामविजय - अध्याय २८ वा

अध्याय अठ्ठावीसावा - श्लोक १ ते ५०

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

श्रीरामचरित्र अतिसुरस ॥ परिसतां अंतःकरणीं उल्हास ॥ सांडोनि आठव विसरास ॥ राममय जाहलें ॥१॥

रघुवीरमहिमा विशेष ॥ शोधावया धांविन्नले मानस ॥ तंव ते उन्मत्त होऊनि निःशेष ॥ राममय जाहलें ॥२॥

बुद्धि धांवली वेगेंकरून ॥ गणावया जगद्वंद्याचे गुण ॥ तंव ते बौद्धरूप होऊन ॥ राममय जाहली ॥३॥

तो चित्तास आला आवेश ॥ धणी भरी वर्णावया अयोध्याधीश ॥ तें चैतन्यरूप होऊनि विशेष ॥ राममय जाहलें ॥४॥

कास घाली अहंकार ॥ पावेन रामकथाब्धीचा पार ॥ तो ब्रह्मानंदीं बुडाला साचार ॥ निरहंकार होऊनियां ॥५॥

ऐकतां रघुनाथचरित्र ॥ श्रवण होऊनि ठेले चकित ॥ त्वचा आनंदमय होत ॥ इतर स्पर्श टाकूनियां ॥६॥

राम पहावया वेळोवेळीं ॥ चक्षूंनी घेतली आळी ॥ रसना आनंदें नाचों लागली ॥ रामचरित्र वर्णावया ॥७॥

रामचरणकमळींचा आमोद ॥ सेवावया घ्राण झालें मिलिंद ॥ एवं सर्व इंद्रियवृंद ॥ रघुनाथीं लीन जाहला ॥८॥

वक्ता म्हणे दश इंद्रियांतें ॥ जिव्हेसी भाग्य आलें अद्भुतें ॥ रघुपतीचें गुण वर्णीते ॥ ब्रह्मानंदें करूनियां ॥९॥

श्रोते म्हणती आमचे श्रवण ॥ दशइंद्रियांमाजी धन्य ॥ पुढें बोले कथानुसंधान ॥ युद्धकांड सुरस तें ॥१०॥

सत्ताविसावे अध्यायीं कथन ॥ रामें वधिला कुंभकर्ण ॥ उद्विग्न जाहला रावण ॥ तों वीर सहाजण उठिले ॥११॥

महापार्श्व आणि महोदर ॥ देवांतक नरांतक त्रिशिर ॥ अतिकाय राजपुत्र ॥ शक्रजिताचा कनिष्ठ बंधु ॥१२॥

घेऊनि चतुरंग सेना ॥ साही चालिले रणांगणा ॥ रणवाद्यें वाजती नाना ॥ ऐकतां मना भय उपजे ॥१३॥

महाद्वार उल्लंघून ॥ बाहेर निघाले साहीजण ॥ तों साही रथांवरी आणून ॥ शिरें टाकिली गृध्रांनीं ॥१४॥

ऐसा होतां अपशकुन ॥ मनीं विराले साहीजण ॥ परी वीरश्री नावरे पूर्ण ॥ वेगीं रणांगणीं पातले ॥१५॥

देखतां अमित्रांचे भार ॥ स्मरारिमित्रांचे उठिले वीर ॥ घेऊन पर्वत तरुवर ॥ समरांगणीं मिसळले ॥१६॥

राक्षसांचे झाले अस्थिपंजर ॥ क्षण माघारले असुर ॥ तंव तो नरांतक राजपुत्र ॥ तुरंगारूढ धांविन्नला ॥१७॥

अनिवार कपींचा मार ॥ बळें विदारिती वानर ॥ मृत्तिकाघटवत फोडिती शिर ॥ कीं पूगीफल चूर्ण केलें ॥१८॥

तो तुरुंग श्यामकर्ण ॥ क्षीरार्णवाचें हृदयरत्न ॥ कीं मुसेंत आटोनि चंद्रकिरण ॥ तुरंगोत्तम ओतिला ॥१९॥

कीं जान्हवीचे तोये घडिला ॥ कीं उच्चैःश्रव्याचा बंधु आला ॥ सुपर्णाहुन वेगें आगळा ॥ ऐसा प्रवेशला परदळी ॥२०॥

जैसी प्रळयविद्युल्लता ॥ तैसी झळके असिलता ॥ अलातचक्र जेवीं फिरतां ॥ दृष्टीं न दिसे कवणातें ॥२१॥

अश्व खर्ग क्षत्री पाहीं ॥ तिनी मिळाली एके ठायीं ॥ नरांतकें ते समयी ॥ ख्याति केली अद्भुत ॥२२॥

अठरा लक्ष ते क्षणीं ॥ वानर मारिले रणांगणी ॥ किंचित माघारले द्रुमपाणी ॥ तें अंगदें दुरोनि लक्षिलें ॥२३॥

अनिवार नरांतकाचा मार ॥ वानरवीर होतां समोर ॥ सहस्रांचे सहस्र ॥ घायासरिसे पाडितसे ॥२४॥

धांवे जैसा कृतांत ॥ तैसा पेटला वाळिसुत ॥ कीं वृक्षावरी अकस्मात ॥ सौदामिनी पडियेली ॥२५॥

तैसा अंगद अकस्मात आला ॥ कठोर पाणिप्रहार दीधला ॥ नरांतकाचा अंत जाहला ॥ अश्वासहित ते काळीं ॥२६॥

नरांतक पडतां चौघेजण ॥ अंगदावरी धांवले चहूंकडून ॥ महापार्श्व महोदर जाण ॥ देवांतक आणि त्रिशिर ॥२७॥

दोन पर्वत करी घेऊन॥ उभा ठाकला वाळीनंदन ॥ चौघांसी युद्ध करितां पूर्ण ॥ अंगद संकटीं पडियेला ॥२८॥

तंव ते धांवती तिघेजण ॥ वृषभ नळ वायुनंदन ॥ नळें पर्वतघायेंकरून ॥ महोदर रणीं मारिला ॥२९॥

देवांतकासमीप हनुमंत ॥ येऊन तयासी बोलत ॥ तुज देवांतक नाम सत्य ॥ कोण्या मूढें ठेविलें ॥३०॥

निर्नासिकासी नाम रतिकांत ॥ कीं जारासी नाम ब्रह्मचारी म्हणत ॥ कीं ज्याचें नांव आदित्य ॥ तो अंधारीं पडियेला ॥३१॥

जंबूक दृष्टी देखतां पळे ॥ त्यासी केसरी नाम ठेविलें ॥ दोनी नेत्र संकोच जाहले । कमळनेत्र नाम तया ॥३२॥

अमंगळानाम भागीरथी ॥ अनुसूया नाम जारिणीप्रती ॥ कीं बाळविधवेसी निश्चितीं ॥ जन्मसावित्री हे नाम ॥३३॥

कोरान्न मागतां न मिळे कण ॥ तयासी इंद्र नाम ठेविलें पूर्ण ॥ जया क्षीरसिंधु नामाभिधान ॥ परी तक्रही न मिळे प्राशना ॥३४॥

अजारक्षका नाम पंडित ॥ काष्ठवाहका नाम नृपनाथ ॥ की दरिद्रियासी नाम प्राप्त ॥ कुबेर ऐसें जाहलें ॥३५॥

जैसे अजागळींचे स्तन ॥ कीं मुखमंडण बधिरकर्ण ॥ गर्भांधाचे विशाळ नयन । तैसें जाण नाम तुझें ॥३६॥

वृषभासी सिंहासन ॥ श्वानासी अर्गजालेपन पूर्ण ॥ कीं दिव्यांबर परिधान ॥ जैसें उष्ट्रासी करविलें ॥३७॥

कनकवृक्ष धोत्रियासी म्हणती ॥ कीं चर्माचा केला हस्ती ॥ पक्षियासी भरद्वाज म्हणती ॥ देवातक तव नाम तैसें ॥३८॥

ऐसे बोलोनि वायुकुमर ॥ हृदयीं दिधला लत्ताप्रहार ॥ संपला देवांतकाचा संसार ॥ तों त्रिशिरा सत्वर धांविन्नला ॥३९॥

हनुमंतें वृक्ष घेऊन ॥ त्रिशिरा मरिला न लागतां क्षण ॥ ऋषभे पर्वत घेऊन ॥ महापार्श्व मारिला ॥४०॥

ऐसें अतिकाय देखोन ॥ सारथियासी म्हणे प्रेरीं स्यंदन ॥ सर्वांसी अलक्ष करून ॥ रामावरी धांविन्नला ॥४१॥

सहस्र घोडे ज्याचे रथी ॥ एके सूत्रें आंवरी सारथी ॥ अरुणासही न टिके गती ॥ नवल कपी करिती पैं ॥४२॥

अतिकायाचे स्थूळ शरीर ॥ इंद्रजिताऐसा प्रचंड वीर ॥ तया समोर जाहले पांच वानर ॥ पर्वत होती घेऊनियां ॥४३॥

गवय गवाक्ष कुमुद ॥ शरभ आणि पांचवा मैंद ॥ पर्वत टाकिती सुबुद्ध ॥ एकदांच ते काळीं ॥४४॥

अतिकायें सोडूनि बाण ॥ पर्वत टाकिले पिष्ट करून ॥ शरी खिळिले पांचही जण ॥ आरंबळत पडियेले ॥४५॥

बिभीषणासी पुसे रघुनंदन ॥ अहो हा आहे कोणाचा कोण ॥ येरु म्हणे रावणाचा नंदन ॥ नामाभिधान अतिकाय ॥४६॥

हा दिव्यरथ तेजागळा ॥ ब्रह्मदेव यासी दिधला ॥ हा अनिवार असे झाला ॥ पुरुषार्थ याचा अद्भुत ॥४७॥

हा कोणास नाटोपे पूर्ण ॥ तुम्हींच उठावें घेऊन धनुष्यबाण ॥ कीं पाठवावा उर्मिलाजीवन ॥ याचा प्राण घ्यावया ॥४८॥

काढिली चापाची गवसणी ॥ जेवीं निशांतीं प्रकटे तरणी ॥ कीं कुंडांतील महाअग्नि ॥ याज्ञिकें फुंकोनि चेतविला ॥४९॥

तों विनवी सुमित्रानंदन ॥ मी अतिकायासी युद्ध करीन ॥ अवश्य म्हणे सीताजीवन ॥ विजयी होई रणांगणी ॥५०॥

अध्याय अठ्ठावीसावा - श्लोक ५१ ते १००

चाप चढवूनि सत्वर ॥ पुढें धांवे सुमित्राकुमर ॥ म्हणे रे अतिकाया तुझें स्थूल शरीर ॥ विटंबीन आजि घातें ॥५१॥

तुझे स्थूल सूक्ष्म देह दोन्ही ॥ शरें वेगळे करीन समरांगणी ॥ आतां लंकेत परतोनी ॥ कैसा जाशील माघारा ॥५२॥

कृतांताचियां मुखांत ॥ सांपडला राक्षस समस्त ॥ कुंजर गेला सिंहदरींत ॥ तो कैसा येईल माघारा ॥५३॥

काळें पाश घालूनि ॥ ओढून तुज आणिलें रणीं ॥ भुजंगाचे कवेतूनि ॥ मूषक कैसा जाईल ॥५४॥

अतिकाय म्हणे ते समयीं ॥ तूं वीर म्हणविशी पाहीं ॥ महाव्याघ्राचें सोंग पाही ॥ जंबुकें जैसे धरियेले ॥५५॥

नट नृप जाहला वेष धरून ॥ परी त्या न भीती कोणी जन ॥ वरी वैराग्य दावी पूर्ण ॥ अंतरीं मन तळमळीं ॥५६॥

अयोध्या सांडोनि लवलाहीं ॥ प्रारब्धे आणिलें ये ठायीं ॥ आतां कोणाचे पायीं ॥ जाल तुम्हीं येऊनियां ॥५७॥

स्वर्गी तुमचे पितृगण ॥ काय करिती तेथे बैसोन ॥ त्यांचा समाचार आणावया पाठवीन ॥ तुम्हांस आतां ये काळीं ॥५८॥

ऐसें ऐकोन अतिकायाचें वचन ॥ सौमित्र म्हणे सावधान ॥ आतां सांभाळीं माझे बाण ॥ तुझे प्राणहरते जे ॥५९॥

तों अतिकाय लोटी स्यंदन ॥ जो शतखणीं मंडित पूर्ण ॥ मित्रकरसंख्या वारू जाण ॥ श्वेतवर्ण योजिले ॥६०॥

सौमित्र सोडी पांच बाण ॥ नेणों पंच चपळा निघाल्या मेघांतून ॥ लंकेशपुत्रें देखोन ॥ योजिला बाण ते काळीं ॥६१॥

चापापासून सुटतां बाण ॥ तेणें पांच शर टाकिले खंडून ॥ मग सोडीत सहस्रबाण ॥ सुमित्रानंदन ते काळीं ॥६२॥

परम चपळ अतिकाया ॥ तितुके शर तोडी लवलाह्यां ॥ प्रळयमेघां परी गर्जोनियां ॥ सहस्र बाण सोडिले ॥६३॥

मग लक्षांचे लक्ष बाण ॥ सोडी सुमित्रानंदन ॥ कीं बाणांचाच पर्जन्य ॥ वर्षतसे ते काळीं ॥६४॥

तेथें गजमस्तकें विराजित ॥ मुक्तें त्याचि गारा उसळत ॥ शक्ति विद्युलता अद्भुत ॥ पूर वहात अशुद्धाचे ॥६५॥

तेथें शस्त्रें जाती वोसन ॥ प्रेतें वृक्ष जाती वाहोन ॥ वीरांचे हस्त विरोळे पूर्ण ॥ तळपताती ठायीं ठायीं ॥६६॥

वीरांचे दंत विखुरले बहुत ॥ तेचि वाळू असंख्यात ॥ खेटकें वरी तरत ॥ तेचि कूर्म जाणावे ॥६७॥

गजशुंडा वाहती ॥ तेचि नाडेसावजे तळपती ॥ असो ऐसी सौमित्रें केली ख्याती ॥ मान तुकाविती वानर ॥६८॥

बहुतास्त्रें नाना शस्त्रें ॥ सौमित्रावरी लंकेशपुत्रें ॥ टाकिलीं परी सौमित्रें ॥ छेदोनियां पाडिली ॥६९॥

मग सौमित्रें काढिला दिव्य बाण ॥ मुखीं ब्रह्मास्त्र स्थापून ॥ कल्पांतविजेसमान ॥ चापापासून सोडिला ॥७०॥

निमिष न लागतां साचार ॥ छेदिलें अतिकायाचें शिर ॥ झाला एकचि जयजयकार ॥ सुमनें सुरवर वर्षती ॥७१॥

बहुसाल आटिलें दळ ॥ लंकेत प्रवेशले घायाळ ॥ रावणापुढें सकळ ॥ समाचार सांगती ॥७२॥

सिंहासनारूढ रावण ॥ खालीं पडे मूर्च्छा येऊन ॥ मग इंद्रजितें धांवोन ॥ सांवरून बैसविला ॥७३॥

म्हणे माझीं साही निधानें गेली ॥ पुनः परतोन नाहीं देखिलीं ॥ अतिकायासारिखा बळी ॥ पाठिराखा तुझा गेला ॥७४॥

इंद्रजित म्हणे रायाप्रती ॥ होणार न चुके कल्पांतीं ॥ आतां युद्धासी जातो मी निश्चितीं ॥ शत्रुक्षय करावया ॥७५॥

चतुरंग दळेंसी झडकरी ॥ रणमंडळीं आला शक्रारी ॥ सेनादुर्ग ते अवसरी ॥ आपणाभोंवते रचियेले ॥७६॥

रक्तें करूनियां स्नान ॥ रक्तवर्ण वस्त्रें नेसून ॥ बिभीतकसमिधा आणोन ॥ सर्षपधान्यसंयुक्त ॥७७॥

रणमंडळीं केलें हवन ॥ आंतून निघाला स्यंदन ॥ धनुष्य तूणीर शस्त्रें पूर्ण ॥ सारथि अश्वांसमवेत ॥७८॥

त्या रथी बैसोन झडकरी ॥ मेघाआड गेला शक्रारी ॥ दुर्धर शर ते अवसरी ॥ वर्षता जाहला अपार ॥७९॥

ते बाण नव्हती संपूर्ण ॥ वर्षत विजांचा पर्जन्य ॥ शिरें आणि कर चरण ॥ कपींचीं तुटतीं तटतटां ॥८०॥

कोट्यनकोटी पडिले वानर ॥ जाहला एकचि हाहाकार ॥ एकाखालीं एक दडपती वीर ॥ परम दुस्तर ओढवलें ॥८१॥

एक पळावया योजिती ॥ तात्काळ कर चरण खंडिती ॥ रामसौमित्र तटस्थ पाहती ॥ अंगीं आदळती सायक ॥८२॥

धनुष्यें हातींची गळोनी ॥ रामसौमित्र तटस्थ पाहती ॥ अंगीं आदळती सायक ॥८२॥

धनुष्यें हातींची गळोनी ॥ रामसौमित्र पडले धरणीं ॥ लीलावतारी चापपाणी ॥ दाखवी करणी शत्रूची ॥८३॥

शतबाणें इंद्रजितें ॥ खिळिलें रामसौमित्रांतें ॥ पुराणसंख्या बाणीं अर्कजातें ॥ विंधोनि भूमी पाडिलें ॥८४॥

शास्त्रसंख्याबाणी ॥ गंधमादन पाडिला रणीं ॥ रविसंख्येनें धरणीं ॥ ऋषभ मैंद पाडिले ॥८५॥

चंद्रकळासंख्या बाणीं नीळ ॥ सागर संख्यें ऋक्षपाळ ॥ स्कंदमुखसंख्येनें नळ ॥ प्रेतवत पाडिला ॥८६॥

ऋत्ववर्धदिवससंख्याबाणी ॥ अंगद पाडिला समरांगणीं ॥ गवय गवाक्ष शरभ तीनी ॥ संवत्सरसंख्यांनीं खिळिलें पैं ॥८७॥

सोडून कळासंख्याबाण ॥ खिळिला दधिमुख पावकलोचन ॥ विद्यासंख्या सायक पूर्ण ॥ सुषेणावरी घातले ॥८८॥

रुद्रनेत्रसंख्या टाकून शर ॥ खिळिले गज केसरी वानर ॥ हेमकूट गौरमुख वीर ॥ युगसंख्यांनीं खिळियेले ॥८९॥

सुमुख दुर्मुख ज्योतिमुख ॥ यांवरी अवतारसंख्यासायक ॥ वरकड वानर जे असंख्य ॥ ते बाणसंख्यांनीं खिळियेले ॥९०॥

ऐसा करूनियां अनर्थ ॥ खालीं उतरे इंद्रजित ॥ जयवाद्यें वाजवित ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥९१॥

परम हर्षयुक्त रावण ॥ पुत्रासी देत आलिंगन ॥ म्हणे माझा प्रताप वाढविला पूर्ण ॥ तुवां एकें पुत्रराया ॥९२॥

असो वानर पडिले सर्व ॥ परी दोघे उरले चिरंजीव ॥ बिभीषण हनुमंत बलार्णव ॥ प्रियप्राण राघवाचे ॥९३॥

दोघे अत्यंत म्लानवदन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि करिती रुदन ॥ म्हणती काळ कैसा कठिण ॥ आतां विचार कोण करावा ॥९४॥

अस्ता गेला वासरमणी ॥ प्रर्वतली घोर रजनी ॥ मग चुडिया पाजळोनि ते क्षणीं ॥ रण शाधूं निघालें ॥९५॥

महावृक्ष उन्मळले ॥ तैसे ठायीं ठायीं वीर पडले ॥ रण घुमत असे ते वेळे ॥ दोघेजण देखती ॥९६॥

तंव तो वीर जांबुवंत ॥ पडलासे आरंबळत ॥ मग तया सांवरूनि हनुमंत ॥ बैसविता जाहला ॥९७॥

जांबुवंत बोले वचन ॥ या चराचराचा निजप्राण ॥ तो सुखी असे की रघुनंदन ॥ अनुजासहित सांग पां ॥९८॥

स्फुंदस्फुंदोनी सांगे बिभीषण ॥ निचेष्टित पडले रामलक्ष्मण ॥ त्याचपरी सकळ सैन्य ॥ प्राणहीन पडलें असे ॥९९॥

मग बोले ऋक्षपाळ ॥ कोणी आणील द्रोणाचळ ॥ तरी त्या वल्लीसुवासें सकळ ॥ वीर आतां उठतील ॥१००॥

अध्याय अठ्ठावीसावा - श्लोक १०१ ते १५०

उगवला नसतां वासरमणी ॥ औषधी आणाव्या त्वरेंकरूनि ॥ ऐसें ऐकतां तये क्षणीं ॥ मारुतात्मज आवेशला ॥१॥

क्षीराब्धीचे पैलतीरीं ॥ चार कोटी योजने दूरी ॥ मारुती म्हणे तृतीय प्रहरीं ॥ औषधी वेगीं आणितों ॥२॥

बिभीषणासी हनुमंत ॥ बोले होऊन सद्रदित ॥ जतन करावा रघुनाथ ॥ सौमित्रासहित जीवेंसी ॥३॥

ऐसे बोलोनि हनुमंत ॥ वेगें उडाला आकाशपंथ ॥ म्हणे यशस्वी अयोध्यानाथ ॥ शक्तिदाता होईं कीं ॥४॥

चपळ पणिद्वय चरण ॥ घेत उड्डाणावरी उड्डाण ॥ कीं क्षीराब्धीप्रति सुपर्ण ॥ वैकुंठींहून जातसे ॥५॥

लक्षून मानससरोवर ॥ मराळ झेंपावें सत्वर ॥ त्याचपरी अंजनीकुमर ॥ सप्तद्वीपें ओलांडी ॥६॥

सप्तसमुद्र ओलांडून ॥ द्रोणाचळाजवळी येऊन ॥ जनकजाशोकहरण ॥ उभा ठाकला ते वेळीं ॥७॥

अगस्ति सागराचें तीरी ॥ की त्रिविक्रम बळीचे द्वारीं ॥ कीं नृपाचिया भांडारी ॥ तस्कर जैसा संचरें ॥८॥

कीं तरूजवळी येऊनि ॥ उभा ठाकला कुठारपाणी ॥ कीं निधानापासी प्रीतिकरूनि ॥ सावध उभा ठाकला ॥९॥

असो कर जोडूनि हनुमंत ॥ द्रोणाचळातें स्तवित ॥ म्हणे तूं परोपकारी पर्वत ॥ पुण्यरूप नांदसी ॥११०॥

तुझें करितांचि स्मरण ॥ सकळ रोग जाती पळोन ॥ तरी शरजालीं रामलक्ष्मण ॥ इंद्रजितें पाडियेले ॥११॥

तूं जीवनदाता सत्य ॥ त्रिभुवनामाजी यथार्थ ॥ कीर्ति ऐकोनियां धांवत ॥ मी याचक आलों असें ॥१२॥

औषधी देऊनियां निर्मळ ॥ मज बोळवावें तत्काळ ॥ तंव तो प्रत्यक्ष मूर्तिमंत शैल ॥ बोलता जाहला कपीसी ॥१३॥

म्हणे मर्कटा आलासी कोठून ॥ कैंचा राम कैंचा लक्ष्मण ॥ देवांस औषधी दुर्लभ जाण ॥ तुज कोठून प्राप्त होती ॥१४॥

धरूनि माझा आश्रय ॥ मर्कटा तूं येथेंचि राहें ॥ त्यावरी तो राघवप्रिय ॥ काय बोलता जाहला ॥१५॥

म्हणे पाषाणहृदयी तूं द्रोण ॥ मंदबुद्धि मूढ मलिन ॥ कार्याकार्य तुजलागोन ॥ निर्दया कैसें समजेना ॥१६॥

वायसा काय मुक्ताहार ॥ मद्यपीयास काय तत्त्वविचार ॥ निर्दयासी धर्मशास्त्र ॥ सारासार समजेना ॥१७॥

मांसभक्षकास नुपजे दया ॥ हिंसकास कैंची माया ॥ उपरति पैशून्यवादिया ॥ कदाकाळें नसेचि ॥१८॥

कृपणासी नावडे धर्म ॥ जारासी नावडे सत्कर्म ॥ निंदकासी नावडे प्रेम ॥ भजनमार्ग कदाही ॥१९॥

कीर्तन नावडे भूतप्रेतां ॥ दुग्ध नावडे नवज्वरिता ॥ टवाळासी पैं तत्वतां ॥ तपानुष्ठान नावडे ॥१२०॥

तैसा तु अत्यंत निष्ठुर ॥ रामभजन नेणसी पामर ॥ तुज न लागतां क्षणमात्र ॥ उचलोनि नेतो लंकेसी ॥२१॥

शेषाकार पुच्छ पसरून ॥ द्रोणाचळ बांधिला आंवळून ॥ तत्काळचि उपडोन ॥ करतळीं घेऊन चालला ॥२२॥

उगवल्या असंख्यात सौदामिनी ॥ तैसा पर्वत दिसे दुरूनि ॥ कीं करी घेऊनियां तरणि ॥ हनुमंत वीर जातसे ॥२३॥

कीं सुधारसघट नेता सुपर्ण ॥ लीलाकमल उचली पूर्ण ॥ कीं सहस्रवदनें उर्वी उचलोन ॥ सर्षप्राय धरिली शिरीं ॥२४॥

कीं कनकताट द्रोणाचळ ॥ वल्ल्य़ा तेचि दीप तेजाळ ॥ पाजळूनियां अंजनीबाळ ॥ ओंवाळू येत रामातें ॥२५॥

चतुर्थ प्रहरीं ब्राह्मी मुहूर्ती ॥ सुवेळेसी आला मारुति ॥ तंव तो नूतनलंकापति ॥ सामोरा धांवे आनंदे ॥२६॥

तो सुटला शीतळ प्रभंजन ॥ चालिला वल्लींचा सुवास घेऊन ॥ त्या वातस्पर्शे रामलक्ष्मण ॥ सेनेसहित ऊठिले ॥२७॥

रजनी संपता तात्काळ ॥ किरणांसहित उगवे रविमंडळ ॥ तैसा राम तमालनीळ ॥ वानरांसमवेत ऊठला ॥२८॥

कोणाचे तनूवरी साचार ॥ घाय न दिसे अणुमात्र ॥ असो द्रोणाचळासी वायुपुत्र ॥ घेऊन मागुतीं उडाला ॥२९॥

लीलाकंदुक खेळे बाळ ॥ तैसा पर्वत झेली विशाळ ॥ पूर्वस्थळीं ठेवून तत्काळ ॥ सुवेळेसी पातला ॥१३०॥

देवांसहित शक्र बैसत ॥ तैसा कपिवेष्टित रघुनाथ ॥ सद्रद होवोनि हनुमंत ॥ रामचरणीं लागला ॥३१॥

जाहला एकचि जयजयकार ॥ प्रेमें दाटला रघुवीर ॥ हृदयी धरिला वायुकुमर ॥ तो न सोडीच सर्वथा ॥३२॥

स्कंदासी भेटे उमावर ॥ कीं इंद्रा आलिंगी जयंतपुत्र ॥ कीं संजीवनी साधितां पवित्र ॥ गुरु कचासी आलिंगी ॥३३॥

हनुमंताचें निजवदन ॥ क्षणक्षणां कुरवाळित रघुनंदन ॥ धन्य धन्य आजिचा दिन ॥ स्वामीगौरव लाहिजे तुवां ॥३४॥

श्रीराम म्हणे मारुतीसी ॥ सर्वांचा प्राणदाता तूं होसी ॥ सरली नाही जो निशी ॥ पर्वत तुवां आणिला ॥३५॥

बाळक होतां व्यथाभूत ॥ जनक जाऊनि औषधें आणित ॥ बा रे तैसेंच केले निश्चिंत ॥ प्रताप अद्भुत न वर्णवे ॥३६॥

ऐसें बोलता रघुनंदन ॥ सकळ कपी म्हणती धन्य धन्य ॥ स्वामीगौरवापुढें पूर्ण ॥ सुधारसपान तुच्छ पैं ॥३७॥

सुग्रीवादि कपी धांवती ॥ हनुमंतासी दृढ हृदयीं धरिती ॥ वानरांसी म्हणे किष्किंधापति ॥ यावरी काय पाहतां ॥३८॥

आतां लंकेवरी जाऊन ॥ सकळ सदना लावा अग्न ॥ अष्टदशपद्में वानर घेऊन ॥ नळ नीळ मारुति धांविन्नले ॥३९॥

गगनचुंबित तैलकाष्ठें ॥ कपींनी चुडी पाजळिल्या नेटें ॥ कीं ते रामभवानीचे दिवटे ॥ गोंधळ घालिती रणांगणी ॥१४०॥

चुडी घेऊनि समग्र ॥ भुभुःकारें गर्जविले अंबर ॥ जय जय यशस्वी रघुवीर ॥ म्हणोनी धांवती सर्वही ॥४१॥

लंकादुर्ग ओलांडून ॥ आंत प्रवेशले वानरगण ॥ तो अद्भुत सुटला प्रभंजन ॥ चुडिया लाविती एकसरें ॥४२॥

वायूचे अद्भुत कल्लोळ ॥ आकाशपंथें चालिली ज्वाळ ॥ लंकेमाजी हलकल्लोळ ॥ पळती लोक सर्व पैं ॥४३॥

धूर अद्भुत दाटलासे ॥ तेथे कोणा कोणी न दिसे ॥ ज्वाळा धांवती आवेशें ॥ लंका सर्व ग्रासावया ॥४४॥

कोट्यावधि घरें जळती ॥ राक्षस स्त्रियांसह आहाळती ॥ आळोआळीं उभे असती ॥ चुडी घेऊन वानर ॥४५॥

दृष्टीं देखतां रजनीचर ॥ चुडींनी भजिती वानर ॥ तो दशमुखासी समाचार ॥ दूत सत्वर सांगती ॥४६॥

हनुमंतें आणूनि द्रोणाचळ ॥ सजीव केले वैरी सकळ ॥ लंकेंत प्रवेशलें कपिदळ ॥ जाळिली सकळ मंदिरें ॥४७॥

मग जंघ प्रजंघ क्रोधन ॥ विरूपाक्ष शोणिताक्ष राजनंदन ॥ कुंभनिकुंभांप्रति रावण ॥ म्हणे धांवारे सत्वर ॥४८॥

सिद्ध करूनियां दळभार ॥ कुंभ निकुंभ धांवती सत्वर ॥ घालोनियां पर्जन्यास्त्र ॥ अग्नि समग्र विझविला ॥४९॥

जैसें कलेवर सांडोनि जाती प्राण ॥ तैसे लंकेबाहेर आले कपिगण ॥ रणभूमीसी सर्व मिळोन ॥ युद्धालागीं सरसावले ॥१५०॥

अध्याय अठ्ठावीसावा - श्लोक १५१ ते २१७

आले देखोनि असुरभार ॥ सेनामुखीं होता वाळिकुमर ॥ तो पर्वत घेऊन सत्वर ॥ क्रोधनावरी धांविन्नला ॥५१॥

बळें पर्वत दिधला टाकून ॥ रथासहित चूर्ण जाहला क्रोधन ॥ तों जंघ प्रजंघ विरूपाक्ष दारुण ॥ आले धांवूनि अंगदावरी ॥५२॥

अंगदें विशाळ वृक्ष उपडोनी ॥ दोघे झोडून पाडिले धरणी ॥ मग विरूपाक्षें निजबाणीं ॥ वानर बहुत खिळियेले ॥५३॥

तों मैंद पर्वत घेऊनि धांविन्नला ॥ अकस्मात विरूपाक्षावरी टाकिला ॥ विरूपाक्ष प्राणासी मुकला ॥ शरभें वधिला शोणिताक्ष ॥५४॥

मग तो कुंभकर्णाचा नंदन ॥ कुंभ पुढें आला धांवोन ॥ धनुष्य ओढोनि आकर्ण ॥ नव बाण सोडिले ॥५५॥

त्या नव शरप्रहारेंकरूनि ॥ मैंद कपी खिळिला समरांगणीं ॥ शरभ विंधिला दोन बाणीं ॥ मूर्च्छित धरणीं पडियेला ॥५६॥

तों धांवे वाळिसुत ॥ घेऊन विशाळ पर्वत ॥ त्याचे कुंभे खिळिले हस्त ॥ अचळासहित रणभूमीं ॥५७॥

संकट पडियेलें बहुत ॥ अंगद राहिला तटस्थ ॥ वानरीं हांक केली त्वरित ॥ राघवापासीं ते काळीं ॥५८॥

ऐकोनि गजकिंकाट देख ॥ आवेशें चपेटे मृगनायक ॥ यापरी किष्किंधापाळक ॥ कुंभहृदयीं आदळला ॥५९॥

कुंभाचें चाप घेतले हिरून ॥ मोडून कुटके केले पूर्ण ॥ मल्लयुद्धास दोघेजण ॥ प्रवर्तले ते काळीं ॥१६०॥

एक मुहूर्तपर्यंत ॥ मल्लयुद्ध दोघांशी अद्भुत ॥ अर्कजे हृदयीं मुष्टिघात ॥ कुंभासी बळें दिधला ॥६१॥

तेणें हृदय शतचूर्ण ॥ कुंभाचा तात्काळ ॥ गेला प्राण ॥ तंव तो निकुंभ आवेशोन ॥ सुग्रीवावरी धांविन्नला ॥६२॥

तों पर्वत सबळ उचलून ॥ वेगें धांवे सीताशोकहरण ॥ अचल दिधला भिरकावून ॥ निंकुंभें तो चूर्ण केला ॥६३॥

तेणें हनुमंत परभ क्षोभला ॥ विशाळ तरु त्यावरी टाकिला ॥ तोही निकुंभें तोडिला ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥६४॥

निकुंभें परिघ लवलाही ॥ घेऊन ताडिला मारुतिहृदयीं ॥ पळमात्र मूर्च्छना ते समयीं ॥ आली हनुमंतास ते काळीं ॥६५॥

सवेंचि धांवे अंजनीबाळ ॥ शतश़ृंगाचा उपटिला अचळ ॥ निकुंभावरी टाकिला तात्काळ ॥ चूर्ण जाहला निकुंभ ॥६६॥

घायाळें पळती लंकेत ॥ रावणासी वर्तमान करिती श्रुत ॥ ऐकतांचि तो चिंताक्रांत ॥ दशवक्र जाहला पैं ॥६७॥

मग विंशतिनेत्र तिघे वीर ॥ परम प्रतापी समरधीर ॥ खराक्ष विशालाक्ष असुर ॥ मकराक्ष तो तिसरा ॥६८॥

तिघांसी म्हणे दशवदन ॥ तुम्हीं माजवावें रण ॥ ते तात्काळ रथारूढ होऊन ॥ सेनेसहित निघाले ॥६९॥

रणतुरें गर्जती अपार ॥ रणमंडळीं पातले सत्वर ॥ तों शिळा द्रुम घेऊन वानर ॥ एकदांचि उठावले ॥७०॥

येरयेरां पाचारिती ॥ उसणे घाय सवेंच देती ॥ असुरांची पोटें फाडिती ॥ वानर नखे घालोनियां ॥७१॥

कुंत असिलता परिघ ॥ असुर टाकिती शस्त्रें सवेग ॥ तेणें विदारूनि आंग ॥ कपी पडती समरांगणी ॥७२॥

कपींवीरीं केलें आगळें ॥ असुरभार मागें लोटले ॥ देखोन मकराक्ष ते वेळे ॥ बाण वर्षत धांवला ॥७३॥

जैशा पर्जन्यधारा अपार ॥ तैसा मकराक्ष वर्षे शर ॥ अपार भंगले वानर ॥ पाहे रघुवीर दुरूनी ॥७४॥

मान तुकावी सीतारमण ॥ म्हणे हा वीर प्रवीण ॥ कोदंड चढवोनि आपण ॥ जगद्वंद्य ऊठिला ॥७५॥

कोदंड ओढिता तये क्षणीं ॥ झणत्कारिल्या लघु किंकिणी ॥ एकचि बाण ते क्षणीं ॥ दशकंठरिपूनें सोडिला ॥७६॥

मकराक्षाचें बाणजाळ ॥ एकेचि शरें छेदिलें तत्काळ ॥ जेवीं उगवता सूर्यमंडळ ॥ भगणे सकळ लोपती ॥७७॥

एक उठतां विनायक ॥ असंख्य विघ्नें पळती देख ॥ कीं सुटतां चंडवात सन्मुख ॥ जलदजाल वितुळे पैं ॥७८॥

एक विष्णुनामेंकरून ॥ असंख्य दुरितें जाती जळोन ॥ कीं चेततां कृशान ॥ असंख्य वनें दग्ध होती ॥७९॥

कीं मूर्खाचे शब्द बहुुत ॥ एकाच शब्दें खंडी पंडित ॥ कीं सिंहनादें गज समस्त ॥ गतप्राण होती पैं ॥१८०॥

हृदयी प्रकटतां बोध ॥ सहज पळे काम क्रोध ॥ कीं प्रत्यया येतां ब्रह्मानंद ॥ क्षुद्रानंद सर्व विरती ॥८१॥

तेवीं रामबाणें एकेंचि सबळ ॥ तोडिलें मकराक्षाचें शरजाळ ॥ मग त्यास मुक्ति द्यावया तत्काळ ॥ दिव्य शर काढिला ॥८२॥

मकराक्षाचा कंठ लक्षून ॥ शर चालिला जैसा सुपूर्ण ॥ क्षणमात्रें कंठ छेदून ॥ आकाशपंथें उडविला ॥८३॥

तों विशालाक्ष आणि खराक्ष ॥ त्यांहीं पाचारिला कमलदलाक्ष ॥ जो सर्वात्मा सर्वसाक्ष ॥ विरूपाक्ष ध्याय जया ॥८४॥

असुर धांवती लवलाहे ॥ म्हणती सर्वदा तुज कैंचा जय ॥ अकस्मात काकतालन्याय ॥ मकराक्ष तुवां मारिला ॥८५॥

ऐसें बोलून दोघेजण ॥ सोडिती रामावरी प्रचंड बाण ॥ जैसें मृगेंद्रापुढें येऊन ॥ मांडिलें ठाण मार्जारे ॥८६॥

कीं सज्ञान पंडितापुढें ॥ बोलावया आलीं मूढें ॥ कीं जंबुक आपुले पवाडे ॥ व्याघ्रापुढें दावितसे ॥८७॥

कीं उष्ट्रांनी ब्रीद बांधोन ॥ तुंबरापुढें मांडिलें गायन ॥ तैसें राक्षसी संधान ॥ रामापुढें आरंभिलें ॥८८॥

दोघांही शर सोडिले अपार ॥ तितुके निवारूनि श्रीरघुवीर ॥ प्रळयचपळेऐसे थोर ॥ दोन शर काढिले ॥८९॥

ते धनुष्यावरी योजून ॥ अकस्मात सोडी रघुनंदन ॥ दोघांची कंठनाळे छेदून ॥ निराळमार्गे पैं नेलीं ॥१९०॥

कळला रावणासी समाचार ॥ परत्र पावले त्रय असुर ॥ तत्काळ महावीर ॥ सेनेसहित धांविन्नला ॥९१॥

होम करूनि रणमंडळी ॥ त्यांतून एक कृत्या निघाली ॥ रथीं बैसोन ते वेळीं ॥ अकस्मात उडाली ॥९२॥

त्या कृत्येआड बैसोन ॥ शक्रारि सोडी तेव्हां बाण ॥ म्हणे सर्वांसी खिळिन ॥ वानरगण भयभीत ॥९३॥

मग लोकप्राणेश येउनी ॥ सांगे जगद्वंद्याचे कर्णीं ॥ म्हणे अंगिरास्त्रेंकरूनी ॥ कृत्या छेदोनि टाकिजे ॥९४॥

कृत्येआड बैसोन ॥ इंद्रजित करी संधान ॥ रामें तात्काळ मंत्र जपोन ॥ अंगिरास्त्र सोडिलें ॥९५॥

तेणें कृत्या भस्म झाली झडकरी ॥ जैसा बोध प्रवेशतां अंतरीं ॥ दुर्वासना पळे बाहेरी ॥ तृष्णा कल्पना घेउनियां ॥९६॥

कीं प्रकटतां वासरमणि ॥ तम निरसे मूळींहूनी ॥ तैसा कृत्या छेदितां धरणीं ॥ इंद्रजित उतरला ॥९७॥

रणीं प्रकट उभा राहूनी ॥ अपार शर सोडी रावणी ॥ तो दुरात्मा देखूनि तत्क्षणीं ॥ वानर सर्व क्षोभले ॥९८॥

घेऊनियां महापर्वत ॥ रागें धांवे अंजनीसुत ॥ गदा घेऊनियां त्वरित ॥ बिभीषण चौताळला ॥९९॥

परिघ हातीं घेउनी ॥ मैंद धांवे क्रोधें करूनी ॥ कौमोदकी आकळोनी ॥ धन्वंतरीं पुढं जाहला ॥२००॥

शतघ्नी घेऊन सत्वर ॥ धांवे तो ऋषभ वानर ॥ शरभ धांवे घेऊनि चक्र ॥ गंधमादन शक्ति पैं ॥१॥

जांबुवंत घेऊनि गिरि थोर ॥ अंगदें उपडिला महातरुवर ॥ नीळ घेऊनियां तोमर ॥ शत्रूवरी धांविन्नला ॥२॥

नळें उचलोनि महाशिळा ॥ सुग्रीव पर्वत घेऊन धांविन्नला ॥ कुमुद हांक देऊनि पुढें जाहला ॥ लोहपट्टिश घेऊनियां ॥३॥

सौमित्रें चाप ओढून ॥ टाकिले तेव्हां तीन बाण ॥ शत शत दारुण ॥ रघुत्तमें टाकिले ॥४॥

इतुकी शस्त्रवृष्टि होत ॥ परी ते न गणीच इंद्रजित ॥ शस्त्रें तोडून समस्त ॥ बाण बहुत सोडिले ॥५॥

अष्टादश पद्में वानर ॥ निजबाणीं केले जर्जर ॥ लक्षोनियां रामसौमित्र ॥ दारुण शर सोडिले ॥६॥

रामलक्ष्मणांसहित सकळ ॥ कपिदळ इंद्रजितें केले विकळ ॥ पुरुषार्थ करून तत्काळ ॥ इंद्रजित परतला ॥७॥

जयवाद्यें वाजवित ॥ लंकेत प्रवेशे शक्रजित ॥ पितयास करूनी प्रणिपात ॥ वार्ता समूळ सांगितली ॥८॥

रावण म्हणे शक्रजितासी ॥ तूं क्षणक्षणां शत्रु मारिसी ॥ दिनांती नक्षत्रें आकाशीं ॥ मागुती तैसे ऊठती ॥९॥

वरि वरि जळे तृण ॥ परि अंकुर फुटती भूमीतून ॥ त्यावरी शक्रजित प्रतिवचन ॥ काय बोलता जाहला ॥२१०॥

म्हणे आतां रामलक्ष्मण ॥ सेनेसहित येतों वधून ॥ तरीच तुम्हां दावीन वदन ॥ प्रतिज्ञा पूर्ण माझी हे ॥११॥

हे न घडे जरी गोष्टी ॥ तरी तुमची आमची हेचि भेटी ॥ मम पितयासी नमून उठाउठीं ॥ इंद्रजित चालिला ॥१२॥

सिद्ध करूनि चतुरंग दळ ॥ युद्धासी चालिला उतावीळ ॥ जैसा सरितापूर ॥ तुंबळ ॥ वर्षाकाळीं धांवतसे ॥१३॥

तीन वेळ संग्राम करूनि ॥ इंद्रजित गेला जय घेऊनि ॥ मागुती आला चौथेनि ॥ रणमेदिनी माजवावया ॥१४॥

युद्धकांड परम सुरस ॥ जेथें थोर माजे वीररस ॥ तें चतुर श्रोते सावकाश ॥ अत्यादरें परिसोत ॥१५॥

रणरंगधीरा रामचंद्रा ॥ सुवेळाचळवासी प्रतापरुद्रा ॥ श्रीधरवरदा आनंदसमुद्रा ॥ ब्रह्मानंदा जगद्रुरो ॥१६॥

स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ अष्टविंषतितमाध्याय गोड हा ॥२१७॥

॥अध्याय २८॥ ॥ओंव्या २१७॥

॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥