International Animal Rights Day: ज्याप्रकारे मनुष्याला स्वतंत्रता, सम्मान आणि न्याय यांचा अधिकार आहे. त्याचप्रमाणे प्राण्यांना देखील वेदनामुक्त जीवन जगण्याचा अधिकार आहे. 10 डिसेंबर पूर्ण जग मानव अधिकार दिवस साजरा करित आहे. मग असे किती लोक आहे ज्यांना आज आंतरराष्ट्रीय प्राणी हक्क दिन आहे याची जाणीव आहे?
या दिवसाची सुरुवात 1998 मध्ये एक पशु अधिकार गट अनकेज्ड व्दारा करण्यात आली होती. तसेच ही तारीख केवळ प्राणी आणि मानवी हक्कांमधील संबंध अधोरेखित करण्यासाठी किंवा दोघांच्या हक्कांमधील समानतेबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी निवडली गेली.
एका संशोधनात असेही दिसून आले आहे की अनेक वेळा आपल्या स्वार्थाच्या नावाखाली आपण हे विसरतो की प्राणी देखील संवेदनशील प्राणी आहे आणि आपल्याप्रमाणेच त्यांनाही जगण्याचा मूलभूत अधिकार आहे.तसेच सजीवांच्या हक्कांचे रक्षण करणे हे आपल्या मानवांच्या हक्कांचे रक्षण करण्याशी जोडलेले आहे. परंतु आपण अनेकदा आपल्या मनोरंजनासाठी प्राण्यांचे शोषण करून, पाळीव प्राण्यांवर अत्याचार करून आणि त्यांच्या काळजीकडे दुर्लक्ष करून त्यांच्या हक्कांकडे दुर्लक्ष करतो.
संविधान, कायदा आणि मूलभूत जबाबदारी-
भारतीय राज्यघटनेचे कलम 51A(G) आपल्यावर प्राण्यांचे रक्षण करण्याची आणि सर्व सजीवांप्रती करुणा बाळगण्याची मूलभूत जबाबदारी आहे. याचा अर्थ प्राण्यांनाही सहानुभूतीने वागण्याचा समान अधिकार आहे.पण या जबाबदारीकडे दुर्लक्ष केल्यास शिक्षेचीही तरतूद आहे. म्हणजे, काही प्रकरणांमध्ये दंडात्मक कारवाई अतिशय सौम्य असते, जी प्राण्यांसोबतच्या गुन्ह्यालाही प्रोत्साहन देते, परंतु काही प्रकरणांमध्ये तुम्हाला तुरुंगवासाची शिक्षाही भोगावी लागू शकते. निर्णायक प्राणी प्रतिबंधक कायदा 1960 च्या कलम 11(1) नुसार, पाळीव प्राणी सोडल्यास, उपाशीपोटी, इजा झाल्यास किंवा भूक आणि तहानमुळे मरण पावल्यास तुमच्याविरुद्ध गुन्हा नोंदविला जाऊ शकतो. कोणत्याही प्राण्याला दुखापत करणे किंवा त्याच्या जीवनात कोणत्याही प्रकारे व्यत्यय आणणे हे देखील गुन्ह्याच्या श्रेणीत येते. ज्यासाठी 25 हजार रुपयांपर्यंत दंड आणि 3 वर्षांपर्यंत कारावास होऊ शकतो.
या आंतरराष्ट्रीय प्राणी हक्क दिनानिमित्त आपण प्रतिज्ञा घेऊया की आपण केवळ मानवी हक्कांचे रक्षण करणार नाही तर त्या आवाजहीन प्राण्यांच्या जीवनाचे रक्षणही करू, ज्यांना केवळ प्रेमाच्या भाषेतून आपल्याशी कसे जोडायचे हे माहित आहे. तसेच आम्ही त्यांच्या स्वत: च्या सुरक्षिततेची अपेक्षा करतो. मग शेवटी महात्मा गांधींचे विधान लक्षात ठेवा की एखाद्या राष्ट्राची महानता आणि त्याची नैतिक प्रगती हे त्याच्या प्राण्यांशी कसे वागते यावरून मोजता येते.
तेजस्विनी गुलाटी (मानसशास्त्रज्ञ आणि प्राणी कल्याण कार्यकर्त्या)