भारतातील सर्व बालकांच्या वास्तविक मानवी हक्कांवर पुनर्विचार करण्यासाठी दरवर्षी 20 नोव्हेंबर रोजी बाल हक्क दिन साजरा केला जातो. लोकांना त्यांच्या मुलांच्या सर्व हक्कांबद्दल जागरूक करण्यासाठी राष्ट्रीय बाल हक्क संरक्षण आयोगाद्वारे दरवर्षी 20 नोव्हेंबर रोजी राष्ट्रीय असेंब्लीचे आयोजन केले जाते. 20 नोव्हेंबर हा दिवस जगभरात जागतिक बालदिन (आंतरराष्ट्रीय बाल हक्क दिन) म्हणूनही साजरा केला जातो.
भारतासह आंतरराष्ट्रीय समुदायाचे सदस्य बाल हक्कांच्या पुनर्मूल्यांकनासाठी विविध कार्यक्रम आयोजित करून जगभरात हा दिवस साजरा करतात. बालकांच्या हक्कांनुसार, बालपणात बालकांना कायदेशीर संरक्षण, काळजी आणि संरक्षण देणे अर्थात त्यांची शारीरिक आणि मानसिक अपरिपक्वता प्रदान करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
बाल हक्क काय आहेत?
20 नोव्हेंबर 2007 रोजी 1959 मध्ये बालकांच्या हक्कांची घोषणा स्वीकारण्यात आली. बालहक्कांमध्ये जीवन, ओळख, अन्न, पोषण आणि आरोग्य, विकास, शिक्षण आणि मनोरंजन, नाव आणि राष्ट्रीयत्व, कुटुंब आणि कौटुंबिक वातावरण, दुर्लक्ष, गैरवर्तन, गैरवर्तन, मुलांची अवैध तस्करी इत्यादीपासून संरक्षण यांचा समावेश होतो.
भारतातील मुलांची काळजी आणि संरक्षणास प्रोत्साहन देण्यासाठी, मार्च 2007 मध्ये, भारत सरकारने राष्ट्रीय बाल हक्कांच्या संरक्षणासाठी एक आयोग किंवा घटनात्मक संस्था तयार केली आहे. बालहक्कांबद्दल लोकांना जागरूक करण्यासाठी संस्था, सरकारी विभाग, नागरी समाज गट, स्वयंसेवी संस्था इत्यादींद्वारे अनेक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
बाल हक्क बालमजुरी आणि बाल शोषणाला विरोध करतात जेणेकरून त्यांना त्यांचे बालपण, जीवन आणि विकासाचा हक्क मिळू शकेल. अत्याचार, तस्करी आणि हिंसाचाराचे बळी होण्यापेक्षा मुलांचे संरक्षण आणि काळजी घेतली पाहिजे. त्यांना चांगले शिक्षण, मनोरंजन, आनंद आणि शिकायला मिळावे.
बाल हक्क दिन कसा साजरा केला जातो?
यानिमित्ताने विविध समाजातील लोकांमध्ये बालहक्कांविषयी जागरूकता निर्माण करण्यासाठी शाळांकडून मुलांसाठी कला स्पर्धा आयोजित केली जाते, बालहक्कांशी संबंधित कार्यक्रम आणि अनेक प्रकारचे कविता, गायन, नृत्य, नृत्य. इत्यादी केले जातात.
त्यांच्या गरजांचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि मुलाला एक व्यक्ती म्हणून समजून घेण्यासाठी एक कार्यक्रम देखील ठेवला जातो. या कार्यक्रमातील सहभागी काही प्रश्न विचारतात. मुलांची एक व्यक्ती किंवा माणूस म्हणून ओळख असायला हवी. आनंदी आणि चांगले बालपण मिळवण्यासाठी त्यांना चांगले छप्पर, सुरक्षा, अन्न, शिक्षण, कला, क्रीडा, काळजी, निरोगी कुटुंब, कपडे, मनोरंजन, वैद्यकीय दवाखाने, समुपदेशन केंद्र, वाहतूक, भविष्यातील नियोजन, नवीन तंत्रज्ञान इत्यादी उपलब्ध असणे आवश्यक आहे.
कर्तव्य धारकाचा अभाव आणि बालकांच्या हक्कांचे महत्त्व याविषयी लोकांना जागरूक करण्यासाठी, हक्क धारक आणि कर्तव्य धारक यांच्यातील संबंध दर्शविणारे कला प्रदर्शन आयोजित केले जाते. बालहक्कांची ओळख करून दिल्यानंतरही सुरू असलेल्या समस्या समजून घेण्यासाठी, बालहक्कांवर आधारित मार्गापर्यंत पोहोचण्यासाठी चर्चासत्रे आणि वादविवाद आयोजित केले जातात. बालकांचे खरे हक्क मिळवण्यासाठी बालमजुरीच्या समस्येपासून मुक्ती मिळवणे गरजेचे आहे.
बाल हक्क दिन साजरा करण्याचा उद्देश
बालकांचे हक्क आणि सन्मान सुनिश्चित करण्यासाठी भारतात दरवर्षी बाल हक्क दिन साजरा केला जातो.
त्यांना पूर्ण विकास आणि सुरक्षिततेचा आनंद घेण्याची संधी द्यायला हवी.
बाल हक्कांचे कायदे, नियम आणि उद्दिष्टे यांचे पालन केले जात असल्याची खात्री करावी.
बालहक्क बळकट करण्यासाठी समाजाला सातत्याने काम करावे लागेल.
बाल हक्क योजनेचा देशभरात प्रसार, प्रचार आणि प्रसार करणे.
देशाच्या प्रत्येक भागातील मुलांच्या राहणीमानाचे सखोल निरीक्षण करा.
वाढत्या मुलांच्या विकासात पालकांना मदत करणे. 18 वर्षाखालील मुलांच्या जबाबदारीची पालकांना जाणीव करून देणे.
दुर्बल घटकातील मुलांसाठी नवीन बाल हक्क धोरण तयार करणे आणि त्याची अंमलबजावणी करणे.
मुलांवरील हिंसाचार, अत्याचार रोखण्यासाठी, त्यांच्या चांगल्या भविष्यासाठी त्यांच्या सामाजिक आणि कायदेशीर अधिकारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी.
देशात बाल हक्क धोरणांची अंमलबजावणी करण्याच्या साधक आणि बाधकांचे विश्लेषण करणे.
देशातील मुलांची तस्करी तसेच शारीरिक शोषणाविरुद्ध कारवाई आणि विश्लेषण करणे.
बाल हक्क दिनाची गरज
हा प्रश्न आपल्या सर्वांच्या मनात निर्माण होतो की, बाल हक्क दिनाची गरज काय आहे, पण तसे नाही, त्याच्या गरजेला स्वतःचे महत्त्व आहे. बालहक्कांचे संरक्षण सुनिश्चित करण्यासाठी या दिवसाची स्थापना करण्यात आली. आजच्या काळात मुलांच्या आयुष्यात दुर्लक्ष, अत्याचाराच्या घटना खूप वाढल्या आहेत. स्वार्थापोटी बालमजुरी, बाल तस्करी असे गुन्हे करायला लोक मागेपुढे पाहत नाहीत.
अशा परिस्थितीत मुलांना त्यांच्या हक्कांची माहिती असणे अत्यंत आवश्यक आहे जेणेकरून ते त्यांच्यासोबत होणाऱ्या कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव किंवा अत्याचाराविरुद्ध आवाज उठवू शकतील. यासोबतच बाल हक्क दिनाच्या या विशेष दिवशी शाळा, स्वयंसेवी संस्था आणि संस्थांकडून मुलांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करण्यासाठी विविध कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते, जसे की भाषण स्पर्धा, कला प्रदर्शन इत्यादी. जे हा संपूर्ण दिवस आणखी खास बनवण्याचे काम करण्यासोबतच मुलांच्या बौद्धिक विकासासाठीही उपयुक्त ठरते.