राजस्थानमधील मेवाडचे राजा महाराणा प्रताप यांचे जीवन मोठ्या संघर्षात व्यतीत झाले, यातील बहुतेक संघर्ष त्यांच्या स्वत: च्या निवडीचे होते कारण त्यांनी कोणत्याही किंमतीवर मुघलांची गुलामगिरी स्वीकारली नाही. हल्दीघाटीच्या लढाईत, अकबराच्या सैन्याला चिरडल्यानंतर, संपूर्ण मेवाड राज्य मिळविण्यासाठी त्याने 21 वर्षे संघर्ष केला आणि 1597 पर्यंत मेवाडचा बराचसा भाग घेऊन जगाचा निरोप घेतला.
भारताचा गौरवशाली इतिहास अनेक महावीर राजांच्या कथांनी भरलेला आहे. पण यापैकी महाराणा प्रताप यांची गोष्ट वेगळी आहे. तसे पाहता, ही कथा एका साध्या राजाची आहे, जो आपले राज्य पूर्णपणे परत मिळवण्यासाठी धडपडत आहे. पण ही कहाणी एका देशभक्त आणि देशासाठी कोणत्याही किंमतीवर तडजोड करणाऱ्या अदम्य शूर राजाची आहे, जे आजही राजपूतांमध्ये एक उत्तम उदाहरण मानले जाते.
महाराणा प्रताप यांचा जन्म 9 मे 1540 रोजी कुंभलगड, मेवाड येथे झाला. उदयसिंग दुसरा आणि महाराणी जयवंताबाई यांचे ज्येष्ठ पुत्र महाराणा प्रताप यांच्या शौर्याचे अनेक किस्से आहेत, ज्यांना त्यांच्या युद्धाच्या घटनांवरून पुष्टी मिळते. याचा सर्वात मोठा पुरावा 8 जून 1576 रोजी हल्दीघाटीच्या लढाईत दिसून आला, जिथे महाराणा प्रताप यांच्या सुमारे 3,000 घोडेस्वार आणि 400 भिल्ल धनुर्धारी सैन्याने आमेरचा राजा मानसिंग यांच्या नेतृत्वाखाली सुमारे 5,000-10,000 चा सामना केला.
तीन तासांहून अधिक काळ चाललेल्या हल्दीघाटीच्या भीषण युद्धात महाराणा प्रताप प्रताप जखमी झाले. काही साथीदारांसह ते टेकड्यांमध्ये लपले जेणेकरून तो आपले सैन्य गोळा करून पुन्हा हल्ला करता यावा. परंतु तोपर्यंत मेवाडमधील मृतांची संख्या सुमारे 1,600 झाली होती, तर अकबराच्या मुघल सैन्याने 350 जखमी सैनिकांव्यतिरिक्त 3500-7800 सैनिक गमावले होते.
हल्दीघाटीच्या लढाईत विजय झाला नाही असे अनेक इतिहासकार मानतात. अकबराच्या प्रचंड सैन्यासमोर मूठभर राजपूत फार काळ टिकू शकत नाहीत, असा समज होता. पण असे काहीही झाले नाही आणि राजपुतांनी मुघल सैन्यात एवढी खळबळ माजवली की मुघल सैन्यात अराजक माजले. या युद्धात जेव्हा महाराणा प्रताप यांचे सैन्य जखमी झाले तेव्हा त्यांना जंगलात लपून पुन्हा आपले सामर्थ्य जमा करण्याचा प्रयत्न करावा लागला. महाराणा यांनी गुलामगिरीऐवजी जंगलात उपाशी राहणे पसंत केले, परंतु अकबराच्या महान सामर्थ्यापुढे कधीही झुकले नाही.
यानंतर महाराणा प्रताप यांनी आपली गमावलेली शक्ती गोळा करताना गनिमी काव्याचा अवलंब केला. ही रणनीती पूर्णपणे यशस्वी झाली आणि अकबराच्या सैनिकांच्या लाख प्रयत्नांनंतरही ते त्यांच्या हाती आले नाहीत. या काळात राणाला गवताच्या भाकरीवरही जगावे लागले असे म्हणतात. परंतु 1582 मधील डेवेरची लढाई निर्णायक टप्पा ठरला.
देवैरच्या लढाईत, महाराणा प्रतापची गमावलेली राज्ये परत मिळवली गेली, त्यानंतर राणा प्रताप आणि मुघल यांच्यातील दीर्घ संघर्षाचे युद्धात रूपांतर झाले, ज्यामुळे इतिहासकारांनी त्याला "मेवाडचा मैराथन" म्हटले आहे. आधी राणा छप्पन आणि नंतर माळवा मुघलांपासून मुक्त केला आणि नंतर कुंभलगड आणि मदरिया आपल्या हातात घेतला. त्यानंतर 1582 मध्ये महाराणाने दिवेरवर अचानक हल्ला केला आणि त्याचा फायदा घेत त्यांनी धावत्या सैन्याचा पराभव करून दिवार ताब्यात घेतला.
दरम्यान, अकबर बिहार, बंगाल आणि गुजरातमधील बंड दडपण्यात गुंतला होता, ज्यामुळे मेवाडवरील मुघलांचा दबाव कमी झाला. देवैरच्या लढाईनंतर महाराणा प्रताप यांनी उदयपूरसह 36 महत्त्वाची ठिकाणे ताब्यात घेतली. आणि राणाने मेवाडचा तोच भाग ताब्यात घेतला जेव्हा तो गादीवर बसला होता. यानंतर महाराणा यांनी मेवाडच्या उत्थानासाठी काम केले, परंतु 11 वर्षानंतर 19 जानेवारी 1597 रोजी त्यांची नवीन राजधानी चावंड येथे त्यांचे निधन झाले.