अन्न ग्रहण ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये अनेक प्रकारच्या ऊर्जा शरीरात प्रवेश करतात. खरं तर, अन्न आपल्या शरीराची हालचाल ठेवण्यासाठी इंधनासारखे काम करते. असे मानले जाते की जर शरीराला योग्य प्रमाणात आणि योग्य पद्धतीने अन्न मिळाले नाही तर अनेक शारीरिक विकार जन्म घेऊ शकतात. शुद्ध आणि सकस अन्न हे आरोग्यासाठी देखील फायदेशीर आहे आणि आपले मन देखील शुद्ध करते.
'जसे अन्न खाल्ले जाते, तसे मन होते' ही म्हण तुम्ही ऐकलीच असेल, खरे तर ही म्हण म्हणण्यात आली आहे कारण स्वच्छ आणि शुद्ध पद्धतीने तयार केलेले अन्न अनेक प्रकारे फायदेशीर असते. म्हणूनच शास्त्रात असे अनेक नियम सांगितले आहेत की जेवण्यापूर्वी हात पाय धुणे, जमिनीवर बसून अन्न खाणे, अन्न अनेक वेळा चघळणे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे अन्न खाण्यापूर्वी मंत्राचा जप करणे आवश्यक आहे. या सर्व प्रश्नांचे स्वतःचे महत्त्व आहे आणि शास्त्रात वेगवेगळी कारणे सांगितली आहेत. 'जेवण करण्यापूर्वी मंत्र का म्हणावे' या अशाच एका प्रश्नाचे उत्तर आज आम्ही आपल्याला देणार आहोत-
कोणतेही पाप टाळण्यासाठी मंत्र आवश्यक आहे
असे मानले जाते की आपण जेवण सुरू करण्यापूर्वी आपण भोजन मंत्राचा जप केला पाहिजे. वास्तविक हा मंत्र अनेक पापांपासून मुक्तीचा मार्ग आहे. जेवणापूर्वी भोजन मंत्राचा जप म्हणजे ज्याने आपल्याला हे अन्न दिले आणि आपल्या शरीराला ऊर्जा देण्याचा मार्ग मोकळा केला त्या देवाचे आभार मानणे. भोजन मंत्राचा उपयोग आपल्याकडून नकळतपणे झालेल्या कोणत्याही चुकीच्या क्षमेसाठी त्या देवाला प्रार्थना करण्यासाठी देखील केला जातो, जसे की शेतात नांगरणी करताना किंवा धान्य दळताना किंवा शिजवताना, एखादा प्राणी नकळत मेला तर देव आम्हांला त्या पापापासून मुक्त करील. पापांपासून दूर राहण्यासाठी प्रत्येक घास घेताना परमेश्वराचे नामस्मरण करावे आणि ते देवाला अर्पण करावे.
जेवणापूर्वी अन्न मंत्र पठण केल्याने संस्कारांचा प्रवेश होतो
रज-तम-प्रधान वाणी जेवताना खात असलेले अन्न आणि वातावरणावर सारखे संस्कार करते. जेव्हा असे अन्न आपल्या शरीरात प्रवेश करते तेव्हा हे संस्कार आपल्या शरीरातून निघून जातात. अन्नावरील रज-तम संस्कारामुळे अन्न खाण्याचा मुख्य उद्देश म्हणजेच शरीर व मन सुदृढ असणे, हे पूर्ण होत नाही. त्यामुळे अन्न तयार करण्याआधी आणि भोजन करण्यापूर्वी भोजन मंत्राचा जप केल्याने शरीरात चांगले संस्कार होतात. तत्पूर्वी नामस्मरण केले असेल तरच या अन्नाचे सेवन खरोखरच लाभदायक ठरू शकते.
नकारात्मक शक्तींचा प्रवेश रोखण्यासाठी
खाणे ही अशी प्रक्रिया आहे जी आजूबाजूच्या अनेक नकारात्मक ऊर्जांना देखील उत्तेजित करते. म्हणून अन्न खाताना आणि अन्न मंत्राचा जप करताना विशेष काळजी घेतली पाहिजे जेणेकरून कोणत्याही नकारात्मक उर्जेचा प्रवेश आणि कोणत्याही नकारात्मक उर्जेचा हस्तक्षेप टाळता येईल. म्हणून, हिंदू धर्मात भोजनाचा पहिला तुकडा भोजन मंत्रासह देवाच्या नावाने काढला जातो. असे केल्याने प्रत्येक नकारात्मक ऊर्जा दूर होते आणि शरीराला सकारात्मक ऊर्जा मिळते.
शास्त्र
भोजन मंत्राचा जप केल्यानंतर भोजन करणे शास्त्रानुसार अतिशय शुभ मानले जाते. अन्न मंत्राने शरीर सर्व प्रकारच्या शक्तींनी परिपूर्ण होते, असा शास्त्रात उल्लेख आहे. त्याचे पूर्ण फळ मिळावे म्हणून अन्न मंत्र पठण करण्याचीही पद्धत आहे. नियमानुसार भोजन केले आणि त्यापूर्वी अन्न मंत्राचा जप केला तर त्याचे फळ अनेक पटींनी वाढते. अन्न घेण्यापूर्वी हातपाय धुवावेत, तोंड स्वच्छ करावे व अन्न मंत्राचा जप करावा.
आपल्या भारतीय सनातन संस्कृतीत अनेक भोजन मंत्र असले तरी मुख्य तीन मंत्र आहेत. ज्यामध्ये प्रथम खालील मंत्राचा उच्चार करून सुरुवात करावी.
अर्थ- हा मंत्र गीतेतील चौथ्या अध्यायातील २४ श्लोकांचा आहे. म्हणजे ज्या यज्ञात अर्पण केले जाते ते म्हणजे स्रुवा इत्यादि देखील ब्रह्म आहे आणि हवनयोग्य द्रव्य देखील ब्रह्कम आहे आणि ब्रह्मरूपाने अग्नीला अर्पण करणे हे रूप क्रिया देखील ब्रह्म आहे. त्या ब्रह्म कर्मात स्थित असलेल्या योगीला प्राप्त होण्यास योग्य फळ देखील ब्रह्मच आहे.
अर्थ- हा मंत्र यजुर्वेदातील ११ अध्यायांचे ८३ श्लोक आहे. हे परमपिता, परमात्मा, हे विविध अन्नधान्य देणाऱ्या! आम्हाला विविध प्रकारे अन्न पुरवा. आम्हाला रोगमुक्त आणि पौष्टिक आहार देऊन आम्हाला ओजस द्या. हे अन्नदात्याचे परोपकारी ! असा कायदा करा की प्रत्येक जीवाला अन्न मिळेल आणि सर्वांना सुख-शांती मिळेल.
ॐ सह नाववतु। सह नौ भुनक्तु।
सह वीर्यं करवावहै। तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै॥
ॐ शान्ति: शान्ति: शान्ति:।३।
अर्थ- हा अतिशय प्रसिद्ध मंत्र जो शाळांमध्ये शिकवला जातो. कथो उपनिषदातील हा श्लोक आहे. या मंत्राचा अर्थ असा की हे सर्व रक्षणकर्ता देवा ! आम्हा दोघांचे (गुरू आणि शिष्य) रक्षण करा. आम्हा दोघांना एकत्र पालन करा. आम्हा दोघांनाही बळ मिळो. आम्हा दोघांनी घेतलेले शिक्षण मंगलमय होवो. आम्ही कधीही एकमेकांचा मत्सर करू नये.
शास्त्रामध्ये अन्न हे पूजनीय मानले गेले आहे, अन्न घेण्यापूर्वी आपण अन्नपूर्णा मातेचे आभार मानले तर अन्न आपल्याला नेहमीपेक्षा जास्त ऊर्जा देते आणि अन्नामुळे होणाऱ्या अनेक विकारांपासूनही आपले रक्षण करते. अशाप्रकारे मंत्र शास्त्रानुसार अन्न खूप महत्वाचे आहे आणि जेवण्यापूर्वी तुम्ही देवाचे स्मरण केले पाहिजे, असे केल्याने तुम्हाला अन्नातून अधिक ऊर्जा मिळेल.