एका महिन्यात 2 एकादशी असतात, म्हणजेच आपल्याला एकादशीला महिन्यातून फक्त 2 वेळा व वर्षाच्या 365 दिवसांत 24 वेळा उपवास करायचा असतो. तथापि, प्रत्येक तिसर्‍या वर्षी अधिकमामुळे 2 एकादशी जोडल्या जातात आणि एकूण 26 एकादशी होतात. ज्येष्ठ महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या एकादशीला निर्जला एकादशी म्हणतात. या एकादशीला पिण्याचे पाणी पिण्यास मनाई आहे. याच एकादशीला निर्जला एकादशी असे म्हणतात. असं म्हणतात की या एकादशी व्रताचे पालन केल्यास सर्व 24 एकादशींचे फळ प्राप्त होते.चला त्याबद्दल 10 महत्त्वाच्या गोष्टी जाणून घेऊया.
1. ज्येष्ठ महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या एकादशीला निर्जला एकादशीशिवाय भीमसेनी एकादशी देखील म्हणतात तर काही प्रदेशात पांडव एकादशी. काही ग्रंथांमध्ये माघ शुक्ल एकादशी आणि कार्तिक शुक्ल एकादशी यांना भीमसेनी एकादशी असेही नाव देण्यात आले आहे, परंतु बहुतेक विद्वान निर्जला एकादशीला भीमसेनी एकादशी म्हणून स्वीकारतात.
2. शास्त्रांतील उल्लेखानुसार असे मानले जाते की पांडवपुत्र भीम यांना उपवास ठेवणे अवघड होते, कारण त्यांची उदराग्नि फारच प्रज्वलित होती आणि त्यांच्यासाठी भुकेले राहणे शक्य नव्हते. मनापासून त्यांना एकादशी व्रत ठेवण्याची देखील इच्छा होती. या संदर्भात भीमाने वेद व्यास आणि भीष्म पितामह यांचे मार्गदर्शन घेतले. या दोघांनी भीमाला आश्वासन दिले की जर त्यांनी एका वर्षात केवळ निर्जला एकादशी उपवास केला तर त्यांना चोवीस एकादशीचे फळ (अधिक महिने असल्यास त्या दोन देखील) मिळेल. त्यानंतर भीमाने निर्जला एकादशीसाठी नेहमी उपवास केला.
3. पद्म पुराणात असे म्हटले आहे की निर्जला एकादशी व्रत ठेवल्याने सर्व मनोकामना पूर्ण होतात.
4. निर्जला म्हणजे उपवास करणे आणि निर्जल राहणे. या दिवशी अन्न सेवन करण्यास मनाई आहे, अगदी पाणी घेणे सुद्धा वर्ज्य आहे. म्हणजेच हा उपवास निर्जल अर्थात पाणी न पिता करावा. संध्यापासनासाठी आचमनमध्ये घेतलेले पाणी पिण्यास परवानगी आहे असेही शास्त्रात नमूद केले आहे.
5. पौराणिक ऋषी-मुनींद्वारे निर्जला एकादशी उपवास पंचतत्त्वाचा प्रमुख घटक पाण्याचे महत्त्व ठरवते. योग तत्वज्ञानामध्ये पाच घटकांचा अभ्यास गंभीरपणे सांगितला गेला आहे. म्हणून, जेव्हा साधक स्वत: नुसार पाच घटक समायोजित करतो तेव्हा त्याला शारीरिक वेदना किंवा मानसिक वेदना होत नाहीत.
6. या एकादशीचे व्रत पद्धतशीरपणे केल्यास एकादशीला उपवास ठेवण्याचे फळ मिळते.
7. व्रताचे पारायण फक्त सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंतच नव्हे तर दुसर्‍या दिवशी द्वादशीच्या केलं जातं. म्हणून, संपूर्ण दिवस आणि रात्रभर पाण्याशिवाय राहणे हे या उपवासाचे वैशिष्ट्य आहे आणि तेही उष्णतेमध्ये.
8. निर्जला एकादशीच्या दिवशी भगवान विष्णूची पूजा केली जाते. निर्जला एकादशीला पाणी आणि गायी दान करणे ही नशिबाची बाब मानली जात असे. म्हणूनच आज जे गाई दान करू शकत नाही, ते इतरांना आहार देतात. तापत असलेल्या ज्येष्ठ महिन्यात लोकांना पिण्यासाठी पाणी देणे पुण्य कर्म आहे. या दिवशी पाण्यात वास्तव्य करणार्‍या भगवान श्रीमन्नारायण विष्णूची पूजा केल्यानंतर समाजसेवा दान-पुण्य ही कामे केली जातात. या व्यतिरिक्त लोक उन्हाळ्यामध्ये तयार केलेली फळे, भाज्या, पाण्याचे जग, हात पंखा इत्यादी दान करतात.
9. या दिवशी सकाळी उठून आंघोळ करुन स्वच्छ कपडे घालावे. देवघरात धूप दिवे लावा. त्यानंतर, गंगाजलने भगवान विष्णूला अभिषेक करावा आणि फुले व तुळशीची पाने दिल्यावर व्रत संकल्प घ्यावा. संकल्प घेतल्यावर देवी लक्ष्मीची आरती करुन त्यांना नैवेद्य अपिर्त करावा. पूजा आणि आरती नंतर जोपर्यंत उपवास चालू राहील तोपर्यंत भगवान विष्णूची पूजा आणि ध्यान करावं.
10. आपल्या क्षमतेनुसार अन्न, कपडे, पाणी, शूज, छत्री, फळे इ. दान करा. जर आपण हे करू शकत नसाल तर किमान या दिवशी भांड्यात पाणी भरुन पांढर्‍या कपड्याने ते झाकून घ्या आणि साखर व दक्षिणासह ब्राम्हणाला दान द्या ज्यामुळे वर्षाच्या सर्व एकादशींचे फळ प्राप्त होते.