श्रीरामविजय - अध्याय ३५ वा

अध्याय पस्तीसावा - श्लोक १ ते ५०

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

देहबुद्धिलंका घेऊन ॥ मारिला अहंकृति रावण ॥ स्थापूनि भाव बिभीषण ॥ छत्र धरिलें तयावरी ॥१॥

ज्ञानकळा जनकतनया ॥ भेटली येऊन रघुराया ॥ मग स्वानंदविमानीं बैसोनियां ॥ आत्माराम चालिला ॥२॥

लागला वाद्यांचा गजर ॥ राघवकीर्ति गाती वानर ॥ योजनें दोन सहस्र ॥ विमान तेव्हां उंचावलें ॥३॥

जैसा पोर्णिमेचा रोहिणीवर ॥ पश्चिमेस जाय सत्वर ॥ कीं समुद्रीं जहाल थोर ॥ लोटित समीर वेगेंसी ॥४॥

तैसें वेगीं जात विमान ॥ घंटा वाजती घणघण ॥ दिव्यमणिमयप्रभा घन ॥ उत्तरपंथें जातसे ॥५॥

ऐसा जात रविकुळमंडण ॥ जो असुरकुळकानन -दहन ॥ वामांगीं अवनिजागर्भरत्न ॥ सौदामिनी मेघीं जैसी ॥६॥

तयेप्रति बोले रघुनंदन ॥ कांते खाली पाहें विलोकून ॥ लंका दिसे दैदीप्यमान ॥ हेमवर्ण विशाळ ॥७॥

पैल पाहें निकुंभिला ॥ येथें शक्रजित सौमित्रें मारिला ॥ आम्ही राहिलों होतों तेच सुवेळा ॥ प्राणवल्लभें विलोकी ॥८॥

पैल पाहे रणमंडळ ॥ येथें युद्ध जाहलें तुंबळ ॥ आटिले राक्षस सकळ ॥ महासबळ पराक्रमी ॥९॥

वज्रदंष्ट्री विरूपाक्ष अकंपन ॥ मत्त महामत्त प्रहस्त प्रधान ॥ भयानक विशाळ कुंभकर्ण ॥ येथेंच आटले इंदुवदने ॥१०॥

देवांतक नरांतक महोदर ॥ कुंभ निकुंभ त्रिशिरा महाअसुर ॥ ते येथें आटले समग्र ॥ जनकतनये पाहें पां ॥११॥

युद्ध करूनि सप्त दिन ॥ येथेंच पडला दशवदन ॥ हा समुद्र पाहें विलोकून ॥ सेतु नळें बांधिला ॥१२॥

पैल उत्तरतीरीं दर्भशयन ॥ येथें समुद्र भेटला येऊन ॥ पुढें मलयाचळ विंध्याद्रि पूर्ण ॥ किष्किंधा पाहें राजसे ॥१३॥

पैल पाहे पंपासरोवर ॥ येथें भेटला वायुकुमर ॥ पैल स्थळीं वाळिवीर ॥ सुग्रीवकैवारें वधियेला ॥१४॥

येथें शबरीचा केला उद्धार ॥ येथें कबंध वधिला साचार ॥ पैल दिसे गोमतीतीर ॥ खर दूषण वधिले येथें ॥१५॥

पुढें पंचवटी पाहें गजगमनें ॥ तेथूनि तुज नेलें द्विपंचवदनें ॥ ऋषीचें आश्रम पद्मनयने ॥ पाहं गौतमीतटींचे ॥१६॥

शरभंग सुतीक्ष्ण मंदकर्णीं ॥ हा सिंहाद्रि राजसे पाहें नयनीं ॥ येथें दत्तात्रेय अनुसूया अत्रिमुनि ॥ भेटलीं होती पाहे पां ॥१७॥

हा अगस्तीचा आश्रम पाहें ॥ पुढें चित्रकूटी दिसताहे ॥ भारद्वाजआश्रम जनकतनये ॥ पुढें तीर्थराज प्रयाग ॥१८॥

पैल नंदिग्राम दिसत ॥ तेथें प्राणसखा आहे भरत ॥ पैल श्रृंगेवरीं महाभक्त ॥ किरात गुहक वसतसे ॥१९॥

खंजनाक्षी पाहें सदर ॥ शरयूतीरीं अयोध्यानगर ॥ घवघवीत परम सुंदर ॥ वास्तव्य स्थळ आमुचें ॥२०॥

परमस्नेहादरेंकरूनी ॥ जानकीस दावी चापपाणी ॥ तों अगस्तीचे आश्रमीं मोक्षदानी ॥ क्षणएक राहूं इच्छित ॥२१॥

रामें आज्ञापितां विमान ॥ खालीं आलें न लगतां क्षण ॥ पद्माक्षीरमण तेव्हां वचन ॥ पद्माक्षीरप्रति बोलत ॥२२॥

आम्हां भेटेल घटोद्भवमुनि ॥ तुज लोपामुद्रा नेईल सदनीं ॥ आणिकही ऋषिपत्न्या मिळूनी ॥ तुज पुसतील साक्षेपे ॥२३॥

रावणें तुज नेले कैसे रीतीं ॥ कैसा लंकेसी आला रघुपति ॥ पुसेल कुंभसंभवसती ॥ कथा जैसी जाहल ते ॥२४

सांगे सकळ वर्तमान ॥ परी जें केलें सागर बंधन ॥ ही कथा तियेलागून ॥ सर्वथाही सांगू नयेचि ॥२५॥

हे कथा सांगशील पूर्ण ॥ तुज ती आणील हीनवण ॥ ऐसे सांगोन राघवें विमान ॥ ऋषिआश्रमीं उतरिले ॥२६॥

होतसे वाद्यांचा गजर ॥ दणाणलें तेणें अंबर ॥ शिष्य धांवून सत्वर ॥ अगस्तीप्रति सांगती ॥२७॥

स्वामी विमान आलें पृथ्वीवरी ॥ भरलें रीसवानरीं ॥ तों अगस्ति उठिला झडकरी ॥ म्हणे रघुवीर पातला ॥२८

मग शिष्य घेऊन अपार ॥ रामासी सामोरा जाय सत्वर ॥ लवलाहीं आश्रमाबाहेर ॥ कलशोद्भव पातला ॥२९॥

ऋृषिमेळा राम देखतां ॥ उतरला विमानाखालता ॥ पुढें येतां कमलोद्भवपिता ॥ कलशोद्भवे देखिला ॥३०॥

अगस्तीस न धरवें धीर ॥ भूमंडळ क्रमीत सत्वर ॥ तंव रघूत्तमें नमस्कार ॥ साष्टांग घातला ऋषीतें ॥३१॥

अगस्तीनें धांवोनि त्वरित ॥ हृदयीं धरिला रघुनाथ ॥ जैसा वाचस्पति आलिंगित ॥ शचीवरासी आदरें ॥३२॥

सवेंच सौमित्रासी दिधलें आलिंगन ॥ तों रघूत्तम बोले हांसोन ॥ आजि आश्रम सोडून ॥ कां स्वामी आलेत बाहेरी ॥३३॥

मागें अरण्यकांडीं कथा गहन ॥ सीता घेऊनि गेला द्विपंचवदन ॥ तेव्हां परतोन रामलक्ष्मण ॥ अगस्तिआश्रमा पैं आले ॥३४॥

ते वेळीं अगस्तीनें जाणोन ॥ घेतले नाहीं रामदर्शन ॥ परतविलें दारींहून ॥ दोघे दशरथी ते काळीं ॥३५॥

ती गोष्ट आठवूनि रघुपति ॥ म्हणे तोच मी राम तूं अगस्ति ॥ तैं अनादर आतां प्रीति ॥ विशेष दिसे विप्रोत्तमा ॥३६॥

ऐसें बोलता सीताधव ॥ प्रत्युत्तर देत कलशोद्भव ॥ तैं स्त्रीरहित तूं राघव ॥ नाहीं वैभव तेधवां ॥३७॥

तो विपरीत काळ जाणोन ॥ नाहीं घेतले तुझे दर्शन ॥ आतां तूं स्त्रीयुक्त सीतारमण ॥ आलों म्हणोन सामोरा ॥३८॥

स्त्रीस अवघे देती मान ॥ तूं निर्विकार रघुनंदन ॥ मानापमानाविरहित जाण ॥ सच्चिदानंद परब्रह्म तूं ॥३९॥

तूं अज अजित आप्तकाम ॥ निरुपाधिक निर्गुण अनाम ॥ नाना विकार सम विषम ॥ स्त्रीचे सर्वही राघवा ॥४०॥

ऐकोनि अगस्तीचें उत्तर ॥ आनंदमय झाला रघुवीर ॥ मग आश्रमाप्रति सीतावर ॥ कलशोद्भव नेता जाहला ॥४१॥

तों ते लोपमुद्रा येऊन ॥ जनकजेसी करीं धरून ॥ गेली आश्रमांत घेऊन ॥ करूनि पूजन पुसतसे ॥४२॥

विदेहहतनये तुजसी प्रीती ॥ अत्यंत करितो रघुपती ॥ किंवा विरक्त असे चित्तीं ॥ सांग स्थिति कैसी ते ॥४३॥

वनीं विचरतां रघुनंदन ॥ तोषवीत असें की तुझें मन ॥ तूं भागलीस म्हणोन ॥ समाधान करितो कीं ॥४४॥

याउपरी विदेहराजनंदिनी ॥ त्रिभुवनपतीची पट्टराणी ॥ श्रीरामप्रताप वाखाणी ॥ ब्रह्मानंदेकरूनियां ॥४५॥

म्हणे परम दयाळु रघुनाथ ॥ मजवरी स्नेह करी अत्यंत ॥ तूं म्हणसी स्त्रीलंपट बहुत ॥ जनकजामात तैसा नव्हे ॥४६॥

तरी अत्यंत दयाळु श्रीराम ॥ मजवरी स्नेह करी परम ॥ विरक्त सदा निष्काम ॥ रूप नाम नाही तया ॥४७॥

मज घेऊन गेला रावण ॥ दयासागर तो रघुनंदन ॥ करूनियां नाना प्रयत्न ॥ मज सोडविलें श्रीरामें ॥४८॥

तों लोपामुद्रा म्हणे सीते ॥ तुज कैसे नेलें लंकानाथें ॥ मग येऊन जनकजामातें ॥ सोडविलें कवणें रीतीं ॥४९॥

हर्षें सांगतसे जानकी ॥ म्यां इच्छिली मृगकंचुकी ॥ तें जाणोनि एकाएकीं ॥ अयोध्याप्रभु धांविन्नला ॥५०॥

अध्याय पस्तीसावा - श्लोक ५१ ते १००

मागें अतीथवेषें येऊन ॥ मज घेऊन गेला रावण ॥ माझिया वियोगें राम आपण ॥ वृक्षपाषाण आलिंगी ॥५१॥

मजनिमित्त राजीवनेत्र ॥ मित्र करोन चंडांशुपुत्र ॥ शक्रसुता वधोनि सर्वत्र ॥ कपिवीर सखे केले ॥५२॥

मग लोकप्राणेशनंदन ॥ धाडिला माझे शुद्धिलागोन ॥ तेणें जाळून लंकाभुवन ॥ रघुनंदन आणिला ॥५३॥

अष्टादशपद्में वानर ॥ संगें घेऊन आला श्रीरामचंद्र ॥ वेढूनियां लंकापुर ॥ युद्ध अपार पैं केलें ॥५४॥

संततीसमवेत ॥ रावण ॥ रणीं मारी रविकुळभूषण ॥ राज्यीं स्थापोनियां बिभीषण ॥ पुष्पकारूढ मग जाहले ॥५५॥

खालीं मी जों विलोकीं पूर्ण ॥ तंव अद्भुत केलें सेतुबंधन ॥ लंबायमान शतयोजन ॥ आणोनि पाषाण बांधिला ॥५६॥

समुद्र बांधिला पाषाणीं ॥ आश्चर्य मज वाटलें मनी ॥ हें जानकीनें विसरूनि ॥ सेतुचरित्र कथियेलें ॥५७॥

तों ते लोपामुद्रा बोलत ॥ काय सांगसी गोष्टी अद्भुत ॥ पाषाणीं बांधिला सरितानाथ ॥ काय पुरुषार्थ केला हा ॥५८॥

टाकूनियां एक शर ॥ कां शोषिला नाहीं सागर ॥ न लागतां क्षणमात्र ॥ माझे पतीनें प्राशिला ॥५९॥

ऐसें अगस्ति जाया बोलतां ॥ क्षणैक होय तटस्थ सीता ॥ म्हणे इणे उणे आणिलें रघुनाथा ॥ उत्तर आतां ईस देऊं ॥६०॥

म्हणे रघुत्तमाचा जातां बाण । सप्त समुद्र जातील आटून ॥ बिंदुमात्र नुरे जीवन ॥ जीव संपूर्ण मरतील ॥६१॥

रामापासीं वानरगण ॥ आहेत परम बळेंसंपन्न ॥ सप्त समुद्रांचें आचमन ॥ एकदांच करितील ॥६२॥

म्हणसी का केलें नाही आचमन ॥ तरी तुझ्या पतीचे मूत्र पूर्ण ॥ न शिवती वानरगण ॥ मग प्राशन केवीं करतील ॥६३॥

रघुनाथदास सोंवळे बहुत ॥ म्हणोनि तिहीं बांधिला सेत ॥ नाहींतरी सरितानाथ ॥ प्राशावया क्षण न लागता ॥६४॥

ऐसें बोलतां जनकतनया ॥ उगीच राहीली ऋषिजाया ॥ असो जानकीची पूजा करूनियां ॥ संतोषविलें ते काळीं ॥६५॥

अगस्तीनें पूजोनि रघुनंदना ॥ सवेंच ऋषींची घेऊनि आज्ञा ॥ पुष्पकीं बैसे आयोध्याराणा ॥ सीतेसहित ते काळीं ॥६६॥

पुष्पक उचलिलें तेथूनि ॥ चलिलें अयोध्यापंथ्ज्ञ लक्षोनि ॥ तों भारद्वाजआश्रमीं येऊनि ॥ उतरलें तेव्हां प्रयागीं ॥६७॥

मनांत विचारी रघुनंदन ॥ घ्यावें भारद्वाजदर्शन ॥ यालागीं उतरलें विमान ॥ इच्छा जाणून प्रभूची ॥६८॥

भारद्वाजासहित अपार ॥ चहूंकडून धांवती मुनीश्वर ॥ जैसें महानद्यांचे पूर ॥ सिंधूस जाती भेटावया ॥६९॥

रघुत्तमें खालतें उतरून ॥ नीमले समस्त ऋषिजन ॥ भारद्वाजें दिधलें आलिंगन ॥ प्रेमेंकरून तेधवां ॥७०॥

म्हण आजि धन्य ॥ दिवस ॥ घरा आला अयोध्याधीश ॥ जाहलीं वर्षें चतुर्दश चवदा दिवस अधिक पैं ॥७१॥

भारद्वाजें लक्ष्मण ॥ आलिंगिला प्रीतींकरोन ॥ ते दिवशीं रघुनंदन ॥ आपुले आश्रमीं राहविला ॥७२॥

मग तो जगदात्मा रघुनाथ ॥ स्नेहें हनुमंतासी सांगत ॥ म्हणे आम्ही आजि राहिलो येथ ॥ प्रीतीस्तव ऋषीच्या ॥७३॥

तरी पुढें जाऊनि त्वरित ॥ भरताप्रति करावें श्रुत ॥ श़ृंगवेरीं गुहक भक्त ॥ त्यासी हे विदित करावें ॥७४॥

ऐसी आज्ञा होतांचि पूर्ण ॥ वंदोनियां रघुवीरचरण ॥ वायुसुतें केले उड्डाण ॥ पित्याहून चपळत्वें ॥७५॥

गगनींहूनि अर्क उतरत ॥ तैसा गुहाकाश्रमीं हनुमंत ॥ येऊनि बोले अकस्मात ॥ अयोध्यानाथ आला कीं ॥७६॥

जो जगदानंद मूळकंद ॥ भरतहृदयारविंदमिलिंद ॥ रघुनाथ भक्तजनवरद ॥ जवळी आला जाणिजे ॥७७॥

परमानंद उदारघन ॥ अंतरंग मनमोहन ॥ परात्पर सोयरा जाण ॥ तो जवळीं आला कीं ॥७८॥

विश्वात्मक विश्वपाळक ॥ विश्वमनउदारक ॥ जनहृदयचाळक ॥ तों जवळी आला कीं ॥७९॥

ऐसें गुहके ऐकतां वचन ॥ वोसंडला आनंदेकरून ॥ धांवोनियां मारुतीचे चरण ॥ धरिले सद्रद होऊनियां ॥८०॥

ओळखोनियां परम भक्त ॥ त्यास हृदयी धरी हनुमंत ॥ गुहक मागुती लोळत ॥ चरणावरती मारुतीच्या ॥८१॥

म्हणे हें तन मन धन ॥ ओंवाळावें तुजवरून ॥ मग फळें सुमनें आणोन ॥ हनुमंत पूजिला गुहकें ॥८२॥

गुहकासी म्हणे हनुमंत ॥ चला नंदिग्रामासीं त्वरित ॥ स्वामी आला हें करूं श्रुत ॥ भरतप्रति जाऊनियां ॥८३॥

दोघेही उठिले ते क्षणीं ॥ एकमेकांचा हस्त धरूनि ॥ दोघेही भक्तशिरोमणि ॥ वेगेंकरूनि जाती ते ॥८४॥

तों नंदिग्रामीं भरत ॥ बोटानें दिवस मोजित ॥ म्हणे आतां न ये रघुनाथ ॥ चतुर्दश वर्षें लोटली ॥८५॥

भरत सर्वगुणी संपन्न ॥ तो भजनसमुद्रींचा मीन ॥ कीं वैरागरींचा पूर्ण ॥ अमोलिक मणि हा ॥८६॥

विवेकगंगेचा लोट थोर ॥ कीं ज्ञानाकाशींचा भास्कर ॥ कीं क्षमा धरिता सहस्रवक्र ॥ कीं सरोवर निश्चयाचें ॥८८॥

ऐसा तो भरत ते वेळीं ॥ म्हणे यावयाची सीमा जाहली ॥ राम प्रेमळाची माउली ॥ अजूनि दृष्टीं पडेना ॥८९॥

आतां हा देह टाकून ॥ धुंडीत जाईन रघुनंदन ॥ तत्काळचि कुंड रचून ॥ चेतविला अग्न कैकयीसुतें ॥९०॥

मग पाहिला दोन प्रहर ॥ अग्नींत घालावया शरीर ॥ सिद्ध जाहला भरत वीर ॥ परम प्रियकर रामाचा ॥९१॥

कुडासमीप उभा राहून ॥ अंतरीं आठविलें रामध्यान ॥ मुकुट कुंडलें आकर्ण नयन ॥ सुहास्यवदन सांवळे ॥९२॥

उडी घालावी जों आंत ॥ तों समीप जाला वायुसुत ॥ म्हणे आला आला रघुनाथ ॥ दशमुखांतक जगदात्मा ॥९३॥

आला सुरांचा कैवारी ॥ आला भक्तजनसाहाकारी ॥ भरत नेत्र उघडी तें अवसरीं ॥ तों मारुति घाली नमस्कार ॥९४॥

उष्णकाळ अत्यंत ॥ घायाळ रथ्ज्ञीं उदक मागत ॥ त्यासी जीवन पाविजे अकस्मात ॥ तैसा भरत सुखावला ॥९५॥

चकोर असतां क्षुधाक्रांत ॥ अवचित उगवे निशानाथ ॥ तैसा आनंदला भरत ॥ हनुमंतासी देखोनियां ॥९६॥

उचलोनियां परम प्रीतीं ॥ हृदयीं आलिंगिला मारुती ॥ म्हणे कोठें आहे रघुपति ॥ दावीं मज प्राणसखया ॥९७॥

प्राण जातां अमृत ॥ एकाएकीं घालिजे मुखांत ॥ तैसी शुभ वार्ता अकस्मात ॥ घेऊनि आलासी कपींद्रा ॥९८॥

मग हनुमंतासी बैसवून ॥ पुसिलें सकळ वर्तमान ॥ अमृतवर्षाव करीत घन ॥ तैसे येरें कथियेलें ॥९९॥

म्हणे कृपासिंधु रघुनंदन ॥ क्षणक्षणां तुमची आठवण ॥ करूनि म्हणे केव्हां जाईन ॥ भरताप्रति भेटावया ॥१००॥

अध्याय पस्तीसावा - श्लोक १०१ ते १५०

धन्य तुमचे बंधुपण ॥ शक्रपदातुल्य राज्य टाकून ॥ सकळ मंगलभोग त्यजून ॥ नंदिग्रामीं बैसलां ॥१॥

भरत म्हणे हो मारुति ॥ मृगजीवनीं बुडेल अगस्ति ॥ तमार्णवीं पडेल दिनपति ॥ दोष भागीरथी जरी लिंपे ॥२॥

शेष जरी भागेल धरितां क्षिती ॥ जरी मर्यादा टाकील सरितापती ॥ तरी राज्यवासना मारुती ॥ मज होईल जाणा पां ॥३॥

असो शत्रुघ्नासी म्हणे भरत ॥ तूं अयोध्येसी जाई त्वरित ॥ वसिष्ठ मातादि समस्त ॥ तयासी श्रुत करा वेगीं ॥४॥

अरुणोदय होतां सत्वर ॥ प्रजा सेना घेऊनि समग्र ॥ जगद्वंद्यासी सामोर ॥ गजरेंकरून येइंजे ॥५॥

ऐसी आज्ञा होतां शत्रुघ्न ॥ अयोध्येसीं गेला धांवोन ॥ टवटवीत प्रसन्नवदन ॥ सुमंतासी भेटला ॥६॥

म्हणे पाहता काय उठा त्वरित ॥ जवळी आलें श्रीरघुनाथ ॥ नंदिग्रामीं आला हनुमंत ॥ पुढें सत्वर सांगावया ॥७॥

हर्षें धांवत सुमंत ॥ आनंद न माये गगनांत ॥ दुंदुभी त्राहाटिल्या त्वरित ॥ आला रघुनाथ म्हणोनियां ॥८॥

दणाणिल्या राजभेरी ॥ नाद न समाये अंबरी ॥ शत्रुघ्नें राजसदनावरी ॥ कळस चढविला लवलाहें ॥९॥

सूर्योदयीं अकस्मात ॥ पृथ्वीवरी किरणें धांवत ॥ तैसी नगरीं प्रकटली मात ॥ आला रघुनाथ म्हणोनियां ॥११०॥

आळोआळी जन धांवती ॥ आंगीं रोमांच उभे राहाती ॥ सुख न समायें तयां चित्तीं ॥ नयनीं लोटती प्रेमबिंदु ॥११॥

सोळा पद्में दळभार ॥ सिद्ध जाहले तेव्हां सत्वर ॥ कुंजरभेरी चवदा सहस्र ॥ एकसरें ठोकिल्या ॥१२॥

शत्रुघ्न आणि सुमंत ॥ आले कौसल्येच्या सदनांत ॥ म्हणती माते आला रघुनाथ ॥ सीतासौमित्रासहित पै ॥१३॥

कौसल्या सुमित्रा दोघीजणी ॥ उचंबळल्या आनंदेकरूनी ॥ सुखाश्रु लोटले नयनीं ॥ बैसल्या वहनी सत्वर ॥१४॥

वसिष्ठापासीं जाऊन ॥ आनंदे सांगे शत्रुघ्न ॥ स्वामी आले जी रघुनंदन ॥ चला सत्वर सामोरे ॥१५॥

आला ऐकतां रघुनाथ ॥ स्वानंदें उचंबळे ब्रह्मसुत ॥ चतुरंग दळ समस्त ॥ नगराबाहेर निघालें ॥१६॥

विद्युत्प्राय ध्वज झळकती ॥ मकरबिरुदें पुढें चालती ॥ अष्टादश प्रजा धांवती ॥ नगराबाहेर सत्वर ॥१७॥

कैकयी सुमित्रा कौसल्या ॥ सुखासनारूढ जाहल्या ॥ मंगलवाद्यांच्या ध्वनि लागल्या ॥ तो सोहळा न वर्णवे ॥१८॥

वसिष्ठ शत्रुघ्न सुमंत ॥ दिव्य रथीं बैसले त्वरित ॥ आनंदमय जन समस्त ॥ श्रीरघुनाथ पहावया ॥१९॥

थोडीशी उरतां लग्नघडी ॥ वेगें धांवती वऱ्हाडी ॥ कीं गंगेचिया जवळीं थडी ॥ तृषाक्रांत करिती त्वरेनें ॥१२०॥

तैसें ब्रह्मानंदेकरून ॥ पुढें धांवती अयोध्येचे जन ॥ इकडे भरत सीताशोकहरण ॥ सूर्योदयीं उठियेले ॥२१॥

नित्यनेमातें सारून ॥ पुढें चालिले दोघेजण ॥ भरत म्हणे आजि धन्य नयन ॥ रामनिधान देखती ॥२२॥

इकडे भारद्वाजाची आज्ञा घेऊन ॥ पुष्पकीं बैसे रघुनंदन ॥ सत्वर चालिलें विमान ॥ अयोध्यापट्टण लक्षित ॥२३॥

तों भरतासी म्हणे हनुमंत ॥ ऊर्ध्वपंथें पाहा जी त्वरित ॥ भरत जों ऊर्ध्व विलोकित ॥ तों अद्भुत देखिलें ॥२४॥

भरत म्हणे हनुमंतासी ॥ हें काय असंभाव्य आकाशीं ॥ वाद्यें वाजती मानसीं ॥ आश्चर्य मज वाटतें ॥२५॥

हनुमंते म्हणे पुष्पकविमान ॥ सेनेसहित सीतारमण ॥ वरी येतात बैसोन । परम वेगें करूनियां ॥२६॥

ऐसें सांगतां वायुनंदन ॥ भरतें घातलें लोटांगण ॥ मागुती ऊर्ध्व वदन करून ॥ पुनः विमान विलोकी ॥२७॥

मागुती साष्टांग नमस्कार ॥ प्रेमें घाली भरत वीर ॥ चंद्राकडे पाहे चकोर ॥ ऊर्ध्वपंथें प्रीतीनें ॥२८॥

मारुतीचा हस्त धरून ॥ पुढें चाले कैकयीनंदन ॥ तों राघवइच्छेकरून ॥ पुष्पक उतरलें भूमीवरी ॥२९॥

सीतेसहित रघुनंदन ॥ विमानाखालीं उतरून ॥ अयोध्येसी साष्टांग नमन ॥ राजीवनयन करी तेव्हां ॥१३०॥

जन्मभूमी जान्हवी जननी ॥ सद्रुरुस्थळ पवित्र अवनी ॥ शिवहरिप्रतिमा संत देखोनी ॥ साष्टांग नमन करावें ॥३१॥

तपस्वी वेदज्ञ वृद्ध ब्राह्मण ॥ यज्ञप्रसाद ध्वज देखोन ॥ वंद्यद्रुम समाधिस्थान ॥ महापुरुष वंदावे ॥३२॥

सत्यव्रती श्रीरघुनाथ ॥ म्हणोनि अयोध्येसी नमस्कारित ॥ तों हनुमंतासमवेत ॥ जवळी भरत देखिला ॥३३॥

दाटला अष्टभावें करून ॥ घालीत येतसे लोटांगण ॥ श्रीरामवियोगेंकरून ॥ शरीर कृश जाहले ॥३४॥

भस्म लाविलें शरीरासी ॥ वल्कलें वेष्टित तो तापसी ॥ तैसा भरत देखोन मानसीं ॥ सीतावर कळवळला ॥३५॥

चरणीं क्रमीत भूमंडळ ॥ पुढें चाले तमालनीळ ॥ तान्हया वत्सालागीं स्नेहाळ ॥ धेनु हंबरत जैसी कां ॥३६॥

भरतें कैसें देखिले रघुनाथा ॥ बहुत दिवस गेला पिता ॥ तों कुमरें दृष्टीं देखतां ॥ धांवे जैसा स्नेहभरें ॥३७॥

तैसें भरतें धांवोनी ॥ मिठी घातली श्रीरामचरणीं ॥ की गेले धन देखतां नयनीं ॥ मिठी घाली जेविं लोभी ॥३८॥

कीं जन्मांधासी आले नयन ॥ कीं मृत्युसमयीं अमृतपान ॥ कीं दरिद्रीयास निधान ॥ अकस्मात प्राप्त जाहलें ॥३९॥

किंवा मारिता तस्करीं ॥ अकस्मात धांवला कैवारी ॥ तों जेविं सुखावे अंतरीं ॥ भरतासी तैसें वाटत ॥१४०॥

राघवें उचलूनि ते समयीं ॥ भरत दृढ धरिला हृदयीं ॥ दोघांचे नयनप्रवाही ॥ जलसरिता लोटल्या ॥४१॥

हरिहर दोघे भेटले ॥ शशिमित्र एकवट जाहले ॥ कीं क्षीराब्धीचे एवकटले ॥ लोट जैसे एकत्र ॥४२॥

कीं वेदांतग्रंथीचें अर्थ ॥ ऐक्यत्वा परस्परें येत ॥ तैसा दशमुखांतक आणि भरत ॥ एकपणें मिळाले ॥४३॥

सम संतोष समान प्रीति ॥ सोडावें हें न वाटे चित्तीं ॥ वियोगव्यथा दिगंतराप्रति ॥ जाती जाहली ते काळीं ॥४४॥

आलिंगन देऊन वेगळे होती ॥ परी अंतरीं नव्हेच तृप्ति ॥ तो सोहळा डोळां पाहती ॥ सुग्रीव आणि बिभीषण ॥४५॥

म्हणती भरत रघुपति ॥ अद्भुत दोघांची प्रीति ॥ एकास एक आवडती ॥ प्राणाहून पलिकडे ॥४६॥

बंधु साधु विरक्त भक्त ॥ चारी प्रकारें वंद्य भरत ॥ राज्य टाकूनि अरण्यांत ॥ चतुर्दश वर्षें बैसला ॥४७॥

नाहीं तरी आमुचें बंधुपण ॥ एकमेकांचे घेतले प्राण ॥ आतां रघुनाथ म्हणोन ॥ वंद्य जाहलों त्रिलोकीं ॥४८॥

परी धन्य वाळी आणि रावण ॥ त्यांचे विरोधप्रसंगेकरून ॥ सखा जोडला रघुनंदन ॥ सच्चिदानंदस्वरूप जो ॥४९॥

असो भरते प्रेमेंकरून ॥ वंदिले जनकजेचे चरण ॥ जैसें वत्स प्रीतीनें धांवोन ॥ रिघे धेनूचे कांसेसीं ॥१५०॥

अध्याय पस्तीसावा - श्लोक १५१ ते २२१

यावरी भरत आणि लक्ष्मण ॥ उचंबळती प्रेमरसेंकरून ॥ एकमेकांसी आलिंगन ॥ देते जाहले तेधवां ॥५१॥

सुग्रीव आणि बिभीषण ॥ उभयतांसी म्हणे रघुनंदन ॥ भरतासी क्षेमालिंगन ॥ द्यावें आतां ते समयी ॥५२॥

ऐसें ऐकतां दोघेजण ॥ भरतासी करिती साष्टांग नमन ॥ सुग्रीवासी उठवून ॥ भरतें आधी आलिंगिलें ॥५३॥

सवेंचि उठोनि बिभीषण ॥ हृदयीं धरिला प्रीतीकरून ॥ यावरी नळ नीळ वाळिनंदन ॥ जांबुवंतादि भेटले ॥५४॥

याउपरी गुहक भक्त ॥ तोही भरताऐसा व्रतस्थ ॥ तेणें प्रेमभरें दंडवत ॥ केलें तेव्हां रामासी ॥५५॥

सर्वासी समान रघुनाथ ॥ गुहकास तेव्हां हृदयीं धरित ॥ आनंद न माय गगनांत ॥ गुहकाचा ते काळीं ॥५६॥

मग गुहक भरतासमवेंत ॥ विमानीं बैसला रघुनाथ ॥ विमानी मागुनी उंचावत ॥ चालिले अद्भुत वायुवेगें ॥५७॥

क्षीराब्धितटीं जाऊन ॥ बैसे जैसा विष्णुवहन ॥ नंदिग्रामासमीप विमान ॥ उतरले तैसे ते वेळीं ॥५८॥

सीता आणि श्रीरघुनाथ ॥ पुष्पकाखालीं उतरत ॥ वानर असुर समस्त ॥ क्षण न लागतां उतरले ॥५९॥

राघव म्हणे पुष्पकासी ॥ आतां तुवां जावें कुबेरापासीं ॥ चिंतिल्या समयासीं ॥ आम्हापासीं येइंजे ॥१६०॥

ऐसी आज्ञा होता तात्काळिक ॥ ऊर्ध्वपंथे गेलें पुष्पक ॥ धनपतीपासीं जाऊनि देख ॥ स्थिर जाहलें ते काळीं ॥६१॥

नंदिग्रामासमीप अरण्यांत ॥ उतरता जाहला रघुनाथ ॥ वानर असुरदळ समस्त ॥ सेना तेथें बैसली ॥६२॥

इकडे अयोध्येबाहेर ॥ निघालें जाण दळ परिकर ॥ रथ श़ृंगारिले सुंदर ॥ आनंदें बहुत चालिले ॥६३॥

चवदा सहस्र कुंजरभेरी ॥ दणाणिल्या ते अवसरीं ॥ सोळा पद्में दळेसी झडकरी ॥ शत्रुघ्न येत भेटावया ॥६४॥

भरत म्हणे जी रघुराया ॥ शत्रुघ्न सुमंत आले भेटावया ॥ आणि माताही येती लवलाह्या ॥ होऊनियां स्नेहभरित ॥६५॥

जो तपें ज्ञानें समर्थ ॥ जो शांतिक्षमेचा पर्वत ॥ तो वसिष्ठमुनि सद्गुरुनाथ ॥ भेटावया येत त्वरेनें ॥६६॥

आणि अयोध्येचे सकळ ब्रह्मण ॥ अष्टादश प्रजा सैन्य संपूर्ण असंभाव्यं प्रातीकरून ॥ भेटावया येतसे ॥६७॥

तों सुमंत आणि शत्रुघ्न ॥ रथाखालीं उतरून ॥ अवलोकिता सीताजीवन ॥ लोटांगण घालिती ॥६८॥

देखोनि शत्रुघ्न सुमंत ॥ भेटावया उठे रघुनाथ ॥ शत्रुघ्न चरणीं मिठीं घालीत ॥ नेत्रीं उदक स्रवतसे ॥६९॥

रावणारि सद्द होऊन ॥ शत्रुघ्नासी देत आलिंगन ॥ तो सुमंते धरिले चरण ॥ चिषकंठवंद्याचें ते काळी ॥१७०॥

बंधूचे परी आदरे ॥ तोही आलिंगिला रघुवीरें ॥ परी प्रीती सौमित्रे ॥ सुमंत शत्रुघ्न आलिंगिले ॥७१॥

यावरी सकळ जुत्पती ॥ सुग्रीव बिभीषण नृपती ॥ सुमंत शत्रुघ्ना परम प्रीतीं ॥ भेटते जाहले तेधवां ॥७२॥

अवश्य सौभाग्यसरिता ॥ दोघांहीं वंदिली जनक दुहिता ॥ यावरी सुमंत म्हणे रघुनाथा ॥ सदगुरु वसिष्ठ समीप आले ॥७३॥

ऐसें बोलतां सुमंत ॥ सामोरा धांवे रघुनाथ ॥ तों वहानाखाली ब्रह्मसुत ॥ राम देखोनि उतरला ॥७४॥

नेत्रीं देखोनि सद्गुरुनाथ ॥ सद्द झाला जनजजामात ॥ ॥ दंडन्यायें नमस्कार घालित ॥ धांवूनि वसिष्ठ उचली प्रेमें ॥७५॥

म्हणे जगद्वंद्या रघुनाथा ॥ तुझें दर्शन दुर्लभ समस्तां ॥ भूभार हरावया तत्वतां ॥ अवतरलासी सूर्यवंशी ॥७६॥

संसारभयश्रममोचना ॥ रावणांतका चिन्मयलोचना ॥ पुराणपुरुषा जगमोहना ॥ धन्य लीला दाविली ॥७७॥

मग बोले जगदात्मा ॥ सर्व तुमचे कृपेचा महिमा ॥ गुरुभक्तासी शिव ब्रह्मा ॥ सनकादिक वंदिती ॥७८॥

राग काळ भय मृत्य ॥ त्यांपासूनि रक्षी सद्गुरुनाथ ॥ देव केले बंधमुक्त ॥ हा प्रताप गुरुकृपेचा ॥७९॥

मग वसिष्ठ मुनीचे चरण ॥ वंदी प्रेमें सुमित्रानंदन ॥ त्यासी गुरुनें हृदयीं धरून ॥ म्हणे धन्य कीर्ति तुझी ॥१८०॥

त्यावरी वसिष्ठाचे चरण ॥ जानकी वंदी प्रमेंकरून ॥ गुरु म्हणे अनंत कल्याण । सौभाग्यवर्धन तुझें हो कां ॥८१॥

जनकात्मजे तूं पूर्ण सती ॥ वाढविली राघवाची कीर्ति ॥ तूं प्रणवरूपिणी चिच्छिक्ति ॥ ब्रह्मांड रचिती स्वइच्छे ॥८२॥

असो सुग्रीव बिभीषणादि वीर ॥ करिती सद्गुरुसी नमस्कार । तों माता आली सत्वर ॥ सुखासनीं बैसोनियां ॥८३॥

वहनापुढें वेत्रधार ॥ चालती सहस्रांचे सहस्र ॥ वहन आच्छादिलें समग्र ॥ हेमांबरेंकरूनियां ॥८४॥

सुमंत म्हणे रघुनाथा ॥ स्वामी जवळी आली माता ॥ तों धीर न धरवे सीताकांता ॥ सामोरा जात त्वरेनें ॥८५॥

वहन ठेलें भूमंडळी ॥ तों राघव धांवूनि आला जवळी ॥ जैसे तान्हे बाळ उडी घाली ॥ धेनु जवळी देखतां ॥८६॥

मातेचे चरणीं मस्तक ॥ ठेवी त्रिभुवननायक ॥ मायेनें उचलोन तात्कालिक ॥ हृदयीं धरिला ते काळीं ॥८७॥

नेत्रीं अश्रुधारा वाहात ॥ तेणें अभिषेकिला रघुनाथ ॥ स्नेहभरें माता स्फुंदत ॥ सद्द कंठ जाहला ॥८८॥

म्हणे चतुर्दश वर्षेपर्यंत ॥ बाळें माझीं गेलीं वनांत । सुकुमार चरणीं चालत ॥ शीतोष्ण सोशित पैं ॥८९॥

श्रीराम माझा राजहंस ॥ सोडोनि अयोध्यामानस ॥ पाठविला कंटकवनास ॥ सांवळा डोळस सुकुमार ॥१९०॥

माझा रामचंद्र निर्मळ ॥ वियोगराहु मध्यें सबळ ॥ चतुर्दश वर्षे शुद्ध मंडळ ॥ वदन आजि देखिला ॥९१॥

चतुर्दश वर्षें क्रमिली रजनी ॥ आजि राम उगवला वासरमणी ॥ अयोध्याजनवदनकमळिणी ॥ टवटविल्या एकदांचि ॥९२॥

नवमेघरंग रघुवीर ॥ वियोगसमीरें नेला दूर ॥ देहक्षेत्र शोषिलें समग्र ॥ आजिवरी आमुचें ॥९३॥

असो यावरी रघुनंदन ॥ करी मातेचें समाधान ॥ म्हणे भाग्य आमुचें परिपूर्ण ॥ देखिले चरण डोळां तुझें ॥९४॥

तों येऊनि लक्ष्मण ॥ वंदी कौसल्येचे चरण ॥ कौसल्येनें हृदयी धरून ॥ बोले वचन सद्द ॥९५॥

दोघे माझे चिंतामणी ॥ गोफणिले होते दूर वनीं ॥ पूर्वभाग्येंकरूनी ॥ पुढती नयनीं देखिले ॥९६॥

सुमित्रेचे चरण सप्रेमें ॥ वंदिले तेव्हां आत्मारामें ॥ हृदयीं आलिंगिला सप्रेमें ॥ सुमित्रेनें तेधवां ॥९७॥

म्हणे चतुर्दश वर्षेपर्यंत ॥ अयोध्या जाहली होती प्रेतवत ॥ आजि निजप्राण रघुनाथ ॥ आंत संचरला ॥९८॥

असो सुमित्रेसी वंदून ॥ रामें कैकयीस केले नमन ॥ कौसल्येऐसें आलिंगन ॥ प्रीतीनें तेणें दिधलें ॥९९॥

कैकयी म्हणे रघुनाथा ॥ कल्याणरूपें नादें आतां ॥ अपयश आलें माझे माथां ॥ तें आजि सर्व निरसलें ॥२००॥

शुष्क कासारींचें मीन ॥ तळमळत होते अयोध्याजन ॥ तो आजि राम जगज्जीवन ॥ येऊनि भरलें एकसरें ॥१॥

इकडे सुमित्रेचे चरण ॥ साष्टांग नमी लक्ष्मण ॥ पुत्रास प्रेमें उचलून ॥ हृदयी धरी तेधवां ॥२॥

म्हणे चवदा वर्षें निराहार ॥ वनी श्रमलासी तूं थोर ॥ सौमित्र देत प्रत्युत्तर ॥ रघुवीरकृपेनें सुखी होतो ॥३॥

मग कैकयीस नमस्कार ॥ करीत भूधरावतार ॥ आलिंगोनियां सौमित्र ॥ म्हणे बारे विजयी होईं ॥४॥

यावरी कौसल्येचे चरणीं ॥ लागे येऊन मंगलभगिनी ॥ हृदयीं दृढ आलिंगोनी ॥ रामजननी बोलत ॥५॥

चतुर्दश वर्षेंपर्यंत ॥ माये श्रमलीस बहुत ॥ स्नेहे मुख कुरवाळीत ॥ जानकीचे तेधवां ॥६॥

नवरत्नमुद्रिका परम प्रीतीं ॥ घाली जानकीचें हातीं ॥ तों सीतेनें सुमित्रा सती ॥ परम स्नेहें नभियेली ॥७॥

सुमित्रा म्हणे वो साजणी ॥ परम श्रमलीस काननीं ॥ आपुले कंठींची माळ काढूनी ॥ गळां घातली जानकीच्या ॥८॥

स्नेहेंकरूनि धरिली हृदयीं ॥ मग सीतेनें वंदिली कैकयी ॥ क्षेम जो दिधलें नाहीं ॥ तों वचन काय बोलत ॥९॥

वय तुझें लहान साचार ॥ परी कीर्ति केली बहुत थोर ॥ रावणाची संपदा समग्र ॥ भोगूनियां आलीसी ॥२१०॥

श्रोत्रियाचें पात्र पूर्ण ॥ न कळतां घेऊनि गेलें श्वान ॥ तें श्वान मारिलें क्रोधेंकरून ॥ तरी पात्र ते पवित्र नोहेचि ॥११॥

तैसा राम रावण मारून ॥ तुज आणिलें सोडवून ॥ कोणे एके प्रकारेंकरून ॥ कीर्ति त्रिभुवनीं प्रकटलीं ॥१२॥

राम कष्टला वनवासीं ॥ परी तूं सुखें होतीस लंकेसी ॥ तेथींचा सोहळा मानसीं ॥ आठवत असेल तुझिया ॥१३॥

ऐसें कैकयी बोलतां ॥ उगीच परतून गेली सीता ॥ अपवित्रासी उत्तर देतां ॥ येत हीनता श्रेष्ठासी ॥१४॥

म्हणोनियां जनकबाळी ॥ जाऊनियां बैसली कौसल्येजवळी ॥ शांतीपासीं जैसी शोभली ॥ क्षमा निरंतर राहावया ॥१५॥

कीं आवडी तेथें भक्ती ॥ राहे जैसी परम प्रीतीं ॥ कीं धारणा तेथें वृत्ती ॥ न सोडीच सर्वथा ॥१६॥

तैसी कौसल्येपासीं सीता ॥ शोभली ती जगन्माता ॥ भाविक दुर्जना त्यागूनि तत्वतां ॥ संतसंगें जेवीं वसे ॥१७॥

रामविजयग्रंथ सुरस ॥ उत्तरकांड हाचि कळस ॥ त्यावरी अयोध्याप्रवेश ॥ सावकाश परिसिजे ॥१८॥

मंगलस्नान करून ॥ रघुवीर करील भोजन ॥ मग सुमूर्तेेंसी संपूर्ण ॥ अयोध्येत प्रवेशती ॥१९॥

श्रीधरवरदा राघवेशा ॥ ब्रह्मानंदा पुराणपुरुषा ॥ अभंगपद निजदासा ॥ कृपा करून देईं तूं ॥२२०॥

स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ पंचत्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥२२१॥

॥ अध्याय ३५ ॥ ओंव्या ॥२२१॥

॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥