छत्रपती शिवाजी महाराज हे मराठा साम्राज्याचे संस्थापक होते. शिवनेरी किल्ल्यावर जन्मलेल्या शिवरायांची हिंदू धर्मावर अढळ श्रद्धा होती. मानवता आणि मानवी मूल्यांना त्यांनी सर्वाधिक प्राधान्य दिले. ते खरे देशभक्त होते.
शिवाजीचे वडील शहाजी भोंसले हे मोठे जहागीरदार होते. ते विजापूरच्या महाराजांचे प्रमुख होते. शिवाजीच्या जन्मानंतर शिवाजीच्या आई जिजाबाई शिवनेरीहून पुणे येथे आल्या. शिवरायांच्या चरित्र निर्माणात त्यांच्या आई जिजाबाई यांचे विशेष योगदान होते.
त्या अत्यंत धार्मिक विचारांच्या होत्या, त्यामुळे शिवाजीमध्ये धार्मिक सहिष्णुतेची भावना निर्माण झाली. त्यांनी सर्व धर्मांचा समान आदर केला. त्यावेळी भारत मुघलांच्या ताब्यात होता. मुघल शासकांनी हिंदूंवर केलेले अत्याचार आणि भेदभाव पाहून ते संतापले.
हिंदूंना त्यांच्या धर्मामुळे एक विशेष कर भरावा लागत होता ज्याला जिझिया कर असे म्हणतात. आपल्याच भूमीवर आपल्याच लोकांवर होणारा अन्याय पाहून तो सहन करणे त्याच्या स्वभावातच नव्हते.
त्यामुळे त्यांनी मुघलांचा पाडाव करण्याचा संकल्प केला. यासाठी त्यांनी आपले सैन्य तयार केले. प्रचंड मुघल सैन्यावर हल्ला करण्याचा नवीन मार्ग त्यांना सापडला. त्यांनी आपल्या सैनिकांना गनिमी युद्धासाठी तयार केले जेणेकरुन त्यांना युद्धात कमीत कमी नुकसान सहन करावे लागेल.
शिवाजी युद्धात निपुण होते. विजापूर संस्थानातील काही छोटे किल्ले आणि काही प्रदेश जिंकून त्यांनी आपल्या विजयाची सुरुवात केली. त्याच्या वाढत्या प्रभावामुळे विजापूरचा राजा घाबरला. त्याने शिवाजींना पकडण्यासाठी खूप प्रयत्न केले पण ते अयशस्वी झाले.
शेवटी त्याने मुत्सद्दी खेळी करून आपला सेनापती अफझलखान याला शिवाजींकडे वैयक्तिक भेटीसाठी पाठवले. कपटाने शिवाजींना संपवणे हा त्यांचा उद्देश होता, पण शिवाजींना त्यांची युक्ती समजली. त्यांनी अफझलखानचा वध केला. यानंतर विजापूरच्या सैन्याचेही मोठे नुकसान झाले, त्यामुळे विजापूरच्या राजाला त्यांच्याशी शांतता करार करावा लागला.
त्यांच्या वाढत्या प्रभावामुळे तत्कालीन मुघल शासक औरंगजेब घाबरला. त्याने आपले सेनाध्यक्ष आणि अनेक सेनापती शिवाजीला कैद करण्यासाठी पाठवले पण त्या सर्वांना पराभवाला सामोरे जावे लागले. ते शिवाजींच्या गनिमी तंत्रासमोर टिकू शकले नाहीत, शेवटी औरंगजेबाने त्यांना कपटाने कैद केले पण ते त्यांना जास्त काळ कैदेत ठेवू शकला नाही. आपल्या हुशारीने ते बंदिवासातून बाहेर पडले.
औरंगजेबाच्या कैदेतून बाहेर आल्यानंतर त्यांनी आपले सैन्य मुघल शासकाशी पूर्ण युद्धासाठी तयार केले. औरंगजेबाने जे किल्ले ताब्यात घेतले होते ते सर्व किल्ले त्यांनी पुन्हा जिंकले. १६७४ मध्ये ते रायगडचा राजा झाले आणि त्यांचा राज्याभिषेक झाला. अशा प्रकारे शिवाजींने प्रदीर्घ अंतरानंतर 'हिंदू-पद-पादशाही' स्थापन केली.
छत्रपती शिवाजी एक शूर योद्धा होते. त्यांच्या धैर्य, पराक्रम आणि कुशाग्र बुद्धीच्या गुणांमुळेच मोगल सैन्यासोबतही लढण्याचे धाडस झाले. त्यांचा वैयक्तिकरित्या सत्य आणि सर्व मानवी मूल्यांवर पूर्ण विश्वास होता.
युद्धात शत्रूच्या महिला बंदिवान घेतल्या गेल्या तर त्यांना सन्मानपूर्वक परत पाठवावे, अशी त्यांची आज्ञा होती. त्यांनी सर्व धर्मांचा आदर केला. आई जिजाबाईंच्या साधेपणाने आणि संगोपनामुळे त्यांच्या चारित्र्याला बळ मिळाले. परकीयांना देशातून हाकलून देण्याचा त्यांचा प्रयत्न भारतीय कधीही विसरू शकणार नाहीत.