महाभारत काळातील गोष्ट आहे की एकदा धर्मराजा युधिष्ठिर भगवान श्रीकृष्ण यांना म्हणाले: हे त्रिलोकीनाथ! मी ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील निर्जला एकादशीची कथा ऐकली. आता कृपया ज्येष्ठ महिन्यातील कृष्ण पक्षातील एकादशीची कथा सांगा. या एकादशीचे नाव आणि महत्त्व काय आहे? ते आता मला सविस्तर सांगा.
श्रीकृष्ण म्हणाले : हे पांडूपुत्र ! ज्येष्ठ महिन्यातील कृष्ण पक्षातील एकादशीचे नाव योगिनी एकादशी आहे. या व्रताने सर्व पापे नष्ट होतात. हे व्रत इहलोकात भोग आणि परलोकात मुक्ती देणारे आहे.
हे अर्जुना! ही एकादशी तिन्ही लोकांमध्ये प्रसिद्ध आहे. या व्रताने सर्व पापे नष्ट होतात. मी तुम्हाला पुराणात सांगितलेली एक कथा सांगतो, लक्षपूर्वक ऐका - अलकापुरी नावाच्या नगरात कुबेर नावाचा राजा राज्य करत होता. ते शिवभक्त होते. त्यांच्याकडे हेममाली नावाचा यक्ष सेवक होता, तो पूजेसाठी फुले आणत असे. हेममालीला विशालाक्षी नावाची अतिशय सुंदर स्त्री होती.
एके दिवशी त्यांनी मानसरोवरातून फुले आणली, पण मोहित होऊन फुले ठेवली आणि पत्नीसोबत आनंद लुटू लागला. या भोगात दुपार झाली.हेममालीचा मार्ग पाहून कुबेर राजाला दुपारची वेळ झाली तेव्हा त्यांनी रागाने आपल्या सेवकांना हेमालीने अजून फुले का आणली नाहीत हे शोधून काढण्यास सांगितले. जेव्हा सेवकांना हे कळले तेव्हा ते राजाकडे गेले आणि म्हणाले - हे राजा! हेममाली आपल्या पत्नीसोबत आनंद करत आहे.
हे ऐकून कुबेर राजाने हेममालीला बोलावण्याची आज्ञा केली. भीतीने थरथरत हेमाली राजासमोर हजर झाला. त्याला पाहून कुबेराला खूप राग आला आणि त्यांचे ओठ फडफडू लागले.
राजा म्हणाला: अरे अधर्मी! तू माझ्या परमपूज्य देवतांच्या देवता शिवाचाही अपमान केला आहे. मी तुला शाप देतो की तू स्त्रीच्या वियोगात दुःख सहन करशील आणि मृत्यूच्या जगात जाऊन कुष्ठरोगी जीवन व्यतीत करशील.
कुबेराच्या शापामुळे तो लगेच स्वर्गातून पृथ्वीवर पडला आणि कुष्ठरोगी झाला. त्याची पत्नीही त्याला सोडून गेली. मृत्युलोकात येताना त्यांनी अनेक भयंकर दु:ख भोगले, परंतु शिवाच्या कृपेने त्यांची बुद्धी कलंकित झाली नाही आणि त्यांना पूर्वजन्माचीही चिंता लागली. अनेक त्रास सहन करून आणि मागील जन्मातील दुष्कृत्यांचे स्मरण करून तो हिमालय पर्वताच्या दिशेने निघाला.
चालता चालता तो मार्कंडेय ऋषींच्या आश्रमात पोहोचला. ते ऋषी फार तपस्वी होते. ते दुसर्‍या ब्रह्मदेवासारखा दिसत होते आणि त्यांचा आश्रम ब्रह्मदेवाच्या सभेसारखा शोभून दिसत होता. ऋषींना पाहून हेमामाली तेथे पोहचला आणि त्यांना नमस्कार करून त्यांच्या पाया पडला.
हेममालीला पाहून मार्कंडेय ऋषी म्हणाले, तू असे कोणते दुष्कर्म केले आहेस, ज्यामुळे तुला कुष्ठरोग झाला आहे आणि भयंकर वेदना होत आहेत. महर्षींचे म्हणणे ऐकून हेममाली म्हणाला: हे ऋषी ! मी राजा कुबेराचा अनुयायी होतो. माझे नाव हेममाली आहे. मी रोज मानसरोवरातून फुले आणून शिवपूजेच्या वेळी कुबेरांना देत असे. एके दिवशी वेळेचे भान न राहिल्याने बायको सहवासाच्या आनंदात अडकल्याने दुपारपर्यंत मला फुले देता आली नाहीत. तेव्हा त्यांनी मला शाप दिला की तू तुझी बायको गमावशील आणि मृत्यूलोकाच जाशील आणि कुष्ठरोगी होशील. यामुळे मला कुष्ठरोग झाला आहे आणि पृथ्वीवर आल्यानंतर मला खूप त्रास होत आहे, त्यामुळे मला यापासून मुक्त होण्यासाठी कृपया काही उपाय सुचवा.
मार्कंडेय ऋषी म्हणाले: हे हेममाली! तू माझ्यासमोर खरे शब्द बोललास, म्हणून मी तुझ्या तारणासाठी नवस करतो. ज्येष्ठ महिन्यातील कृष्ण पक्षातील योगिनी नामक एकादशीचे व्रत केल्यास सर्व पापे नष्ट होतील.
महर्षींचे शब्द ऐकून हेममालीला खूप आनंद झाला आणि त्यांच्या सांगण्यानुसार योगिनी एकादशीचे व्रत सुरू केले. या व्रताच्या प्रभावामुळे तो आपल्या जुन्या रूपात परतला आणि आपल्या पत्नीसोबत आनंदाने राहू लागला. भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे राजा! या योगिनी एकादशीच्या कथेचे फळ 88000 ब्राह्मणांना भोजन देण्यासारखे आहे. याच्या व्रताने सर्व पापे नष्ट होतात आणि शेवटी मोक्षप्राप्ती झाल्यावर जीव स्वर्गाचा स्वामी होतो.